Năm 2015, ngành nghiên cứu trí tuệ nhân tạo hân hoan với thành tựu mới. Tuy vẫn còn nhiều giới hạn, máy móc đã có thể nhìn hình ảnh và định danh sự vật nó đang quan sát. Với lượng dữ liệu đầu vào và tiến bộ của công nghệ tịnh tiến theo thời gian, khả năng “đuổi hình bắt chữ” của AI ngày càng được cải thiện; có thể nói trí tuệ nhân tạo đang một thông minh hơn.

Nhưng AI vẫn thua trí tuệ con người một bậc. Khi nhìn vào thành công của “đuổi hình bắt chữ”, các nhà nghiên cứu nhìn nhận khả năng của AI với một óc sáng tạo ngoài khuôn khổ. Họ nhập một loạt các từ khóa vào để AI vẽ ra một bức tranh hoàn chỉnh, tuy hình hài lạ lùng nhưng đầu óc con người vẫn có thể định hình ra sự vật, sự việc.

Vẽ tranh theo yêu cầu, hay “đuổi chữ bắt hình” là khả năng mới xuất hiện của các hệ thống trí tuệ nhân tạo tiên tiến đang được phát triển.

Trong báo cáo nghiên cứu có tên “Phát sinh Hình ảnh từ Mô tả Chi tiết” xuất bản năm 2016, nhóm các nhà khoa học tới từ Ban Khoa học Máy tính (Đại học Toronto) bộc lộ mong muốn tạo ra những hình ảnh không có thực. Họ bắt đầu từ thứ đơn giản: sử dụng trí tuệ nhân tạo để phát sinh hình ảnh một chiếc xe buýt chở học sinh có màu xanh lá, trái với những chiếc xe sơn vàng ta thường thấy trong phim ảnh.

Không giống bộ não người linh hoạt, máy tính thường bị gò bó bởi nhiều những quy luật và dữ liệu đầu vào. Ban đầu, quy trình đuổi chữ bắt hình này vô cùng đơn giản, đủ dễ dàng để máy tính có thể hiểu và làm theo câu lệnh. Từ tiền đề này, một mạng neural - những máy tính liên kết thành một cấu trúc tương tự não bộ - sẽ có thể thực hiện được những vấn đề phức tạp hơn.

Thành công nhóm đạt được vô cùng khiêm tốn, khi thành phẩm chỉ là những vệt màu xanh có kích cỡ 32x32, người xem phải đọc mô tả của tác giả mới phần nào hình dung ra những gì AI vẽ. Nhưng cũng giống mọi tuyệt tác khác, bước đầu tiên sẽ luôn là một vệt màu đơn giản vẽ trên tờ giấy trắng.

Thực tế, trí tuệ nhân tạo “sáng tác” hình ảnh không phải công nghệ mới. Nhưng với một cơ sở dữ liệu khác nhau, bằng một cách thức phân loại và tổ hợp dữ liệu khác nhau, thực hiện bởi những hệ thống máy tính khác nhau, các tác phẩm đầu ra sẽ sở hữu những đặc tính riêng biệt.

Những khuôn mặt giả được tạo hoàn toàn bằng AI, hay những bức tranh phong cảnh được tổng hợp từ vô vàn khung cảnh khác biệt, chúng thuộc một nhóm những tác phẩm nghệ thuật riêng, tạo nên bởi những AI có “suy nghĩ” khác nhau.

Dựa trên tiền đề của báo cáo khoa học nêu trên, một loạt những dự án “đuổi chữ bắt hình” lộ diện. Nhiều nhà phát triển phần mềm hứng thú với khả năng mới mẻ của AI, họ tự viết những chương trình cho phép máy tính có thể tạo tranh dựa trên mô tả của người dùng. Không còn xe buýt màu xanh lá đơn giản, thành phẩm đã là cái đẹp không tồn tại trong thực tế.

Dạo gần đây, từ khóa MidJourney xuất hiện nhiều trên mạng xã hội, đại diện cho một trong nhiều hệ thống trí tuệ nhân tạo có thể dựng tranh theo yêu cầu người sử dụng. Những người dùng MidJourney họp lại thành một cộng đồng trên Discord, viết mô tả vào khung chat để Bot của server Discord này trả về những bức ảnh đẹp kỳ lạ.

Nhìn những tác phẩm kiến tạo bởi AI, người thưởng tranh không khỏi ngỡ ngàng, và những họa sĩ không khỏi rùng mình trước cái đẹp không tưởng.

Trái ngược với yêu cầu của anh Xuân Bắc trên đài Hà Nội, đuổi chữ bắt hình sẽ yêu cầu hệ thống AI phân tích từ ngữ được nhập vào, đối chiếu các từ khóa với cơ sở dữ liệu, và tạo ra một sản phẩm có ý nghĩa trong mắt con người. MidJourney chỉ là một trong nhiều công cụ tích hợp trí tuệ nhân tạo có khả năng này.

Mario Klingemann, họa sĩ người Đức có chuyên môn trong phát triển mạng neural, thuật toán và ngôn ngữ lập trình so sánh quá trình tạo tranh của AI với thi triển phép thuật. Mỗi phù thủy sẽ phải đọc đúng từ khóa, tạo thành câu thần chú cho cỗ máy kỳ diệu thấu hiểu. Dựa trên yêu cầu đầu vào, AI sẽ cho ra một kết quả có nghĩa với nhận thức con người. Các chuyên gia gọi hành động này là “prompt engineering”, tạm dịch là “kỹ nghệ gợi ý”.

Nghe những định nghĩa trên về “từ khóa” và “khái niệm”, chúng ta có thể lầm tưởng việc máy tính chọn ra kết quả khớp với từ khóa, trộn hình ảnh hiển thị hai khái niệm để cho ra bức họa thành phẩm. Thực tế, hình ảnh được kiến tạo trong một vùng có tên “latent space”, tạm dịch là “không gian tiềm tàng”, có thể hiểu là vùng không gian nơi máy thực hiện những suy luận toán học dựa trên dữ liệu vốn có.

Phương pháp AI vẽ tranh sẽ được trình bày sau khi bạn hiểu sơ qua về cách thức những hệ thống này xử lý dữ liệu.

Khác với cách mắt (phần lớn) người hoạt động, vốn có thể phân biệt được màu sắc, máy tính không hiểu được ba màu đỏ, xanh lá, xanh dương và các hợp thể của nó. Trí tuệ nhân tạo sẽ nhìn một tấm ảnh theo từng pixel (điểm ảnh), đọc con số hiển thị màu và dự đoán cách sắp xếp pixel nào khớp với các từ khóa và mô tả.

Phương pháp thử loại cho phép máy tìm ra phương án đúng. Con người không thể cải thiện khả năng dự đoán của mình, nhưng hệ thống machine learning lại khác. Để phân biệt rõ cách sắp xếp pixel như thế này tương ứng với quả chuối, như thế kia sẽ là hình một quả bóng bay, máy tính sẽ tìm những đại lượng giúp nó phân biệt hình ảnh khi suy tư trong không gian toán học của mình.

Công tác đuổi chữ số bắt hình sẽ không dừng lại ở xác định hình dạng vật thể, máy móc còn phải phân biệt được màu sắc để tìm ra kết quả chính xác nhất.

Đo đạc lượng màu xuất hiện trong ảnh và cách sắp xếp những pixel này, máy móc đã có thể dùng hai đại lượng là hình dáng và màu sắc để phân biệt đâu là bóng bay đỏ, đâu là quả chuối vàng trong một không gian 2D.

Mọi sự vẫn ổn, cho đến khi hình dạng chuối và bóng bay ngày một đa dạng …

Độ phức tạp của vấn đề tăng lên, khi xuất hiện những dữ liệu mô tả những miếng chuối ngày một tròn và bóng bay với nhiều hình dáng. Vấn đề mới yêu cầu máy tính tìm thêm những đại lượng khác để phân biệt vật thể, như khả năng phản chiếu ánh sáng để phân biệt chuối với bóng bay, đồng thời tạo ra thêm một không gian ba chiều (với ba trục đại lượng độ tròn, độ vàng và độ bóng) để phân biệt những vật thể ngày một phức tạp.

Và khi máy phải làm công tác phân biệt mọi sự vật mà ta biết, với vô vàn những đại lượng mà các vật thể sở hữu, nó tận dụng tối đa sự tự do trong không gian tiềm tàng của mình, tìm thêm những đại lượng - phát sinh thêm chiều để tiếp tục phân biệt vật thể.

Trong không gian đa chiều này là những khoảng nhỏ hơn, định nghĩa những khái niệm cơ bản (như địa - đất và cầu - hình cầu), hay tổ hợp của nhiều khái niệm (như Địa Cầu). Mỗi từ khóa nhập vào sẽ dẫn người dùng tới một khoảng khái niệm trong không gian đa chiều.

Mỗi điểm giao giữa các khoảng nhỏ đều là một hình ảnh khả thi. Khi gợi ý đầu vào chứa hàng loạt những khái niệm và đại lượng riêng, các khoảng sẽ giao nhau tại một điểm, máy sẽ dịch điểm này thành một hình ảnh
Bước phiên dịch điểm giao thành hình ảnh được gọi là “diffusion”, tạm dịch là “khuếch tán”.

Bằng việc chồng các đại lượng, sắp xếp điểm ảnh từ một không gian mờ đục những khái niệm, trí tuệ nhân tạo phát sinh ra một kết quả con người hiểu được. Quá trình chứa yếu tố ngẫu nhiên, nên mỗi hình ảnh được tạo ra đều độc nhất, cho dù “câu thần chú” đầu vào y hệt nhau. Cũng câu thần chú này, nhưng áp dụng vào những hệ thống tạo tranh khác, sở hữu những cơ sở dữ liệu khác, phép màu tạo ra cũng sẽ khác. Vốn dĩ, không gian tiềm tàng của hai hệ thống đã khác biệt.

Nguồn kiến thức hạn hẹn không cho phép tôi tìm hiểu sâu hơn về MidJourney hay những hệ thống tương tự khác. Đây là lúc nhận xét từ các chuyên gia có thể giúp chúng ta tường tận hơn về công nghệ mới, đồng thời làm rõ những tiềm năng và hạn chế của nó trong tương lai.

Trò chuyện với hai chuyên gia có tiếng trong giới nghệ thuật, anh Lài Nguyễn, họa sĩ và giám sát mỹ thuật và anh Trương Huyền Đức, giám đốc nghệ thuật công tác trong ngành đồ họa, cơ sở dữ liệu của tôi được cập nhật những góc nhìn mới.

Con mắt của người nghệ sĩ nhìn nhận những hệ thống trí tuệ nhân tạo phát sinh tác phẩm như thế nào?

Về cơ bản, mọi người đều có thể sử dụng nó, nhưng anh không khuyến khích điều này [để tránh suy nghĩ] ai cũng có thể làm nghệ thuật hay trở thành “hoạ sĩ công nghệ số”. Với anh, ứng dụng này có thể được áp dụng cho những cái đạt hiệu quả cao hơn, tiết kiệm được thời gian cho việc tìm ý cho những cá nhân đủ bề dày kinh nghiệm trong thiết kế, những người đã biết cách kiểm soát bản thân thay vì sa đà phụ thuộc AI.

Tuy nhiên, anh có thể thấy ứng dụng của nó vào giáo dục phát triển sự sáng tạo cho trẻ em, nếu được hướng dẫn và định hướng bởi người có đủ chuyên môn và kiến thức. Ngoài ra chính những người đang làm thiết kế, hoạ sĩ có thể tham chiếu để phân tích và học hỏi từ AI.

Trong thời điểm hiện tại, trải nghiệm người dùng là một trong các giá trị cốt lõi của các ứng dụng AI nói chung, và MidJourney không nằm ngoài số đó. Vậy nên việc sử dụng MidJourney không quá phức tạp ngay cả với người không có nhiều kỹ năng máy tính. Khá nhiều người dùng MidJourney không phải là các họa sĩ hay nghệ sĩ, nhưng vẫn có thể tạo ra những hình ảnh rất bắt mắt.

Ngoài ra, cộng đồng MidJourney đang phát triển từng ngày, mọi người luôn sẵn sàng giúp đỡ hỗ trợ nhau trong hành trình sáng tạo mới này.

Giới hạn lớn nhất của AI nằm ở việc hệ thống tổng hợp phân lập từ nhiều nguồn khác nhau, do vậy nó sẽ thường trả về mẫu số chung những chi tiết hoặc một vài tạo hình cơ bản. Đôi khi người dùng cố gắng tả thật tỉ mỉ chi tiết nhưng khi mẫu số trả ra vẫn tương đối giống một vài hình ảnh được tạo ra từ người khác.

Ngoại trừ một vài giới hạn về tốc độ và việc chưa có ứng dụng riêng (điều sẽ được khắc phục trong tương lai), MidJourney hiện khá xuất sắc trong việc đi tìm ý tưởng. Tuy nhiên vẫn phải huấn luyện qua nhiều bước để tạo thành hình ảnh phù hợp với mong muốn của mình. Cơ bản cũng khá giống với họa sĩ làm việc khi tạo tác phẩm từ brief (đối với MidJourney gọi là bộ prompt).

Chúng ta bắt đầu bằng những bản vẽ nhỏ, còn nhiều vùng sơ sài, sau đó dần dần nhiều chi tiết được hiện ra hơn. Ngoài ra MidJourney có vẻ vẫn dựa vào từ khóa đơn lẻ nhiều và chưa thực sự hiểu được các ngôn ngữ văn học mang tính trừu tượng; các từ khóa mang tính tượng hình sẽ có kết quả tốt hơn, các danh từ sẽ hiệu quả hơn động từ hay tính từ. Tuy nhiên với lượng người dùng đông đảo tham gia huấn luyện AI (chọn lọc các kết quả tốt sau đó lặp lại quy trình), thì các kết quả của MidJourney đang càng ngày càng tiến bộ.

Anh không dùng tên của hoạ sĩ anh yêu thích và phong cách anh theo đuổi, do vậy khi tìm hiểu AI của MidJourney anh đã thử nghiệm với phong cách khác mà anh chưa từng thực hiện, chẳng hạn như các tác phẩm của Ghibli Studio, Simon Stalenhag hoặc Victo Ngai.

Dùng tên một hoạ sĩ chuyên về phong cách này để thể hiện một phong cách trái ngược, anh thấy sẽ cho ra vài kết quả thú vị.

Tuy có nhiều người sử dụng Midjourney có đưa các tên của các họa sĩ nổi tiếng vào để huấn luyện AI, cá nhân anh từ chối hướng đi này vì nó tương đối dễ dàng cho ra hình ảnh tốt, và dĩ nhiên dấu ấn của các họa sĩ đó quá rõ ràng.

AI đã khá tiện dụng trong việc tạo ra khái niệm rồi, nên anh muốn có nhiều thử thách hơn, và nhiều sự nguyên bản hơn.

Với anh thì cuối cùng nó cũng là một công cụ, nên sẽ phụ thuộc từng người sử dụng với mỗi quan điểm khác nhau. Thế giới nghệ thuật từng phản ứng với máy ảnh khi mới ra đời, hay bàn vẽ, vẽ digital và bây giờ, cá nhân anh cũng đánh giá AI như vậy.

Nó đã xuất hiện và ta phải nhìn nhận sự xuất hiện của nó, đối diện nó. Có những người đã bị lệ thuộc vào digital painting, vẽ chồng, hoặc trace từ hình thật rồi nhận đó là sáng tạo hoặc kỹ năng cá nhân của mình. Trí tuệ nhân tạo cũng vậy thôi, nếu không tỉnh táo sử dụng, anh nghĩ cũng sẽ có một số lượng lớn người dùng bị phụ thuộc vào nó.

Nhưng theo quan điểm cá nhân của anh, đây là một tín hiệu tốt, vì những người có năng lực thực tế, những sáng tạo nguyên bản, đầy đủ kiến thức, nền tảng cơ bản sẽ có cơ hội nổi bật khi họ hiểu hết các bước trình bày, hay câu chuyện hợp lý trong quá trình thực hiện tác phẩm. Những người phụ thuộc AI sẽ không thể chứng minh được điều này.

Thực ra lịch sử mỹ thuật chuyên nghiệp đương đại đã có nhiều sóng gió rồi, có thể kể tới sự ra đời của nhiếp ảnh đã làm mất đi nhiều công việc của họa sĩ minh họa, hay sự ra đời của công cụ kỹ thuật số và chế bảo điện tử đã làm mất đi nhiều công việc thiết kế đồ họa.

Nhưng những phát minh trên cũng tạo ra nhiều công việc mới và trở thành công cụ đắc lực cho họa sĩ và nhà thiết kế, anh tin AI cũng sẽ như vậy.

Khi càng thông minh hơn thì kết quả trả ra càng chuẩn xác về tạo hình, giải phẫu học, phối cảnh, rồi màu sắc cũng sẽ phong phú và tinh tế hơn. Nó sẽ rất có lợi trong giáo dục giảng dạy với nhiều lứa tuổi khác nhau.

Còn nói về trường phái nghệ thuật mới, thì với cái nhìn cá nhân tự đánh giá là nông cạn, anh nghĩ nó sẽ có thiên hướng dành cho những người kém về kỹ năng và kiến thức. Tuy nhiên, công nghệ mỗi ngày mỗi phát triển, không nói trước được điều gì.

Chính xác mà nói, thì có thể gọi AI là nguyên tố tiềm năng cho sự ra đời của một “phong trào nghệ thuật - art movement” mới, khi mà AI và các công nghệ khác thay thế con người trong chế tác thủ công và minh họa ý tưởng. Chúng ta chỉ còn phải lựa chọn và ra quyết định về định hướng mỹ thuật và câu chuyện.

Lời khuyên thì anh không chắc sẽ đúng, vì mỗi người có một cách dùng công cụ khác nhau. Ý kiến chủ quan của anh cho rằng một hoạ sĩ nên đối diện với AI nên có một tinh thần tỉnh táo và trang bị cho bản thân một nền tảng kiến thức thiết kế mỹ thuật vững chắc, thì khi công nghệ có phát triển như thế nào đi nữa, kiến thức vẫn là thứ cốt lõi để định danh một hoạ sĩ.

Như anh đã đề cập ở trên, trong lịch sử hội họa và sáng tạo, sự ra đời của những công cụ mới, những phương pháp sáng tạo mới luôn tạo nên những sóng gió, tiêu diệt những việc làm này, đồng thời cũng tạo ra những việc làm khác.

AI, như mọi công cụ, có những giới hạn của nó:

- AI không thể sáng tác, lên ý tưởng, hay lên kế hoạch ở tầm chiến lược. Tuy AI có thể rất xuất sắc với những chủ đề nhỏ, những với nội dung cụ thể, AI không (hoặc chưa) thể nhìn thấy được cái đẹp tiềm ẩn, có một tầm nhìn lớn, là những điều cần niềm tin và bản năng vốn thuộc về con người.

- AI không thể tạo ra những gì thực sự mới. Tuy AI rất mạnh trong việc kết hợp những điều đã có, để tạo ra một phái sinh mạnh mẽ, vốn cũng là một phần của sáng tạo, nhưng chưa thể tạo ra những gì mới hoàn toàn. Những cái mới chưa từng biết đó, tuy vô cùng khó tìm ra, vẫn phụ thuộc vào con người để khám phá.

Tuy nhiên, dù nêu ra những điểm yếu trên của AI, cá nhân anh nhận định rằng cơn sóng lần này thực sự lớn, vậy nên anh không muốn an ủi, hay dỗ dành gì đối với các họa sĩ tương lai, những người có thể sẽ gặp những khó khăn nhất định.

Biết đâu nhờ AI, ta sẽ có những khế ước xã hội mới, những trật tự mới, vận hội mới, và nghệ thuật sẽ được trả về với hào quang chân thật của nó sau quá nhiều năm chao đảo trước những hoa ngôn của “nghệ thuật đương đại”. Những tác phẩm AI như một sự giễu nhại trước những “tác phẩm” bôi bác khoác lên mình cái vẻ cấp tiến, xa lạ trước công chúng. Vì giờ đây, bất cứ ai cũng có thể tạo ra NFT, tạo ra hình ảnh tương tự bằng AI, quyền quyết định về thẩm mỹ của xã hội, một lần nữa quay trở về trong tay của số đông.

Trong khoa học viễn tưởng tồn tại một khái niệm có tên “dị điểm công nghệ”, là thời khắc mà tại đó tốc độ phát triển của công nghệ vượt quá tầm kiểm soát của con người. Nền văn minh nhân loại chứng kiến dị điểm công nghệ sẽ đồng thời chứng kiến vận mệnh của mình trải qua những thay đổi không thể dự đoán, bất khả hoàn tác.

MidJourney, hay bất cứ những công nghệ AI vẽ tranh nào đang làm khuấy đảo ngành nghệ thuật vẫn chưa thể chạm tới ngưỡng cửa “dị điểm”, dù cho những tác phẩm chúng tạo ra có siêu thực đến thế nào chăng nữa. AI vẫn đang là những công cụ vô tri, nhận truy vấn đầu vào của người dùng để tự tổng hợp lên một tác phẩm có đôi phần ý nghĩa. Người nắm giữ công cụ trong tay vẫn định đoạt tất cả.

Chắc chắn AI sẽ còn phát triển trong tương lai, khi công nghệ ngày một tiên tiến và lượng dữ liệu đầu vào ngày một nhiều. Dị điểm công nghệ có thể đang ngày một gần hơn, nhưng nhìn vào những tác phẩm mà AI đang phát sinh, ta chỉ biết chắc một điều: tương lai sẽ đẹp huyền ảo, những khái niệm mới sẽ sinh sôi, và những chuyên gia lỗi lạc bậc nhất đang làm quen với công nghệ mới sẽ giúp nhân loại mường tượng ra kết quả đến sau dị điểm công nghệ - điều có lẽ sẽ phải đến trong tương lai.

Trong lúc chờ đợi, bạn có thể ngắm vài tác phẩm do MidJourney tạo tác để giết thời gian.