10 năm Windows 10 và 10 di sản bất hủ: Những tính năng đã định hình kỷ nguyên máy tính hiện đại

Hành trình 10 năm của Windows 10 không phải luôn được người dùng đón nhận vui vẻ, các bản cập nhật bắt buộc từng gây ra không ít hỗn loạn, nhưng nhìn chung, hệ điều hành này vẫn được nhớ đến một cách đầy thiện cảm, không như Windows 11 hiện tại. Có lẽ Windows 12 sẽ khiến người dùng thay đổi quan điểm? Nhưng dù thế nào, hệ điều hành tiếp theo của Microsoft chắc chắn sẽ kế thừa nhiều tính năng trong mà Windows 10 để lại.

10. "Dịch vụ" hệ điều hành (Operating System-as-a-Service)

Windows 10 đã giới thiệu một mô hình cập nhật hoàn toàn mới: chu kỳ cập nhật liên tục, với hai bản cập nhật lớn mỗi năm để bổ sung tính năng, cùng các bản cập nhật nhỏ rải rác trong năm nhằm vá lỗi và tăng cường bảo mật. Đây là sự chuyển mình lớn so với truyền thống mỗi vài năm mới ra một phiên bản Windows mới – biến hệ điều hành thành một dịch vụ thay vì một sản phẩm truyền thống. Và giờ đây, hầu hết các hệ điều hành khác cũng đang vận hành theo cách tương tự.

Không giống Microsoft 365, Windows 10 (và cả Windows 11) chưa bao giờ thu phí người dùng để nhận cập nhật – và hy vọng điều này sẽ được giữ nguyên. Dù quá trình chuyển đổi ban đầu khá trầy trật với nhiều rắc rối và lịch cập nhật gấp gáp khiến Microsoft phải giảm xuống còn một bản cập nhật lớn mỗi năm, thì mô hình dịch vụ này vẫn đang phát huy tác dụng và gần như chắc chắn sẽ tiếp tục được duy trì trên Windows 12. Thực chất, Windows 11 vẫn đang chạy trên nền Windows 10 với lớp "áo" mới, nên mô hình dịch vụ vẫn chưa thay đổi.

9. Chiến lược nâng cấp miễn phí

Microsoft từng đối mặt với chính bài toán do mình tạo ra: khi đã chiếm gần trọn thị phần hệ điều hành PC, kẻ thù lớn nhất lại chính là các phiên bản Windows cũ của họ. Người dùng vẫn còn yêu Windows 7, nhiều game thủ thậm chí còn trung thành với cả Windows XP – và tuyệt nhiên không muốn nâng cấp lên Windows 8 vốn bị chê bai dữ dội.

Giải pháp của Microsoft khi đó khá bất ngờ – nhất là với một công ty nổi tiếng đã khai sinh ra mô hình phần mềm trả phí. Họ tặng miễn phí Windows 10 cho tất cả người dùng Windows 7, Windows 8.1 và Windows Phone 8.1, mà không yêu cầu phần cứng phải mạnh hơn. Microsoft đặt mục tiêu đạt một tỷ thiết bị cài đặt trong vòng 3 năm – dù thực tế mất đến 5 năm để đạt được con số đó.

Từ đây, mô hình "hệ điều hành như một dịch vụ" chính thức ra đời, lan sang cả PC, điện thoại, kính thực tế ảo và tăng cường (VR/AR), thiết bị IoT và nhiều nền tảng khác. Dù được công bố chỉ diễn ra trong một năm, nhưng chương trình nâng cấp miễn phí này chưa bao giờ thực sự bị ngắt và Windows 10 trở thành hệ điều hành phổ biến nhất trong lịch sử Microsoft.

8. DirectX 12

Windows 10 mang đến một cú nhảy vọt lớn về đồ họa PC thông qua DirectX 12 – phiên bản mới nhất của thư viện đồ họa nổi tiếng này. DirectX 12 cho phép game khai thác sâu hơn sức mạnh của GPU nhờ API cấp thấp, đồng thời lần đầu hỗ trợ xử lý đa nhân hiệu quả trên CPU, giúp tăng hiệu suất tổng thể.

DirectX 12 vẫn tiếp tục được nâng cấp, với phiên bản DirectX 12 Ultimate bổ sung các công nghệ mới như Ray Tracing, đổ bóng theo tỷ lệ (Variable Rate Shading) và nhiều cải tiến khác – hỗ trợ trên cả Windows 10 lẫn Windows 11. Quan trọng nhất, DirectX 12 đã giúp thống nhất nền tảng đồ họa giữa PC và Xbox, giúp nhà phát triển dễ dàng tạo một phiên bản game duy nhất có thể chạy tốt trên cả hai nền tảng.

7. Chương trình Windows Insider

Windows 10 cũng đánh dấu sự ra đời của cách tiếp cận hoàn toàn mới với việc thử nghiệm bản beta: Chương trình Windows Insider. Bất kỳ ai cũng có thể đăng ký và thử nghiệm các bản build Windows sớm, với quyền truy cập như lập trình viên. Đây là một thay đổi mang tính cách mạng, giúp Microsoft có hàng triệu người dùng thử ngay từ đầu vì không cưỡng lại được việc muốn xài tính năng mới sớm hơn thiên hạ.

Tuy nhiên, theo thời gian, chương trình mất dần sức hút – đặc biệt khi Microsoft bắt đầu thử nghiệm A/B, khiến mỗi người dùng nhận được tính năng khác nhau hoặc bị chuyển kênh thử nghiệm (từ Canary/Dev sang Beta hoặc Release Preview) – điều này khiến trải nghiệm trở nên thiếu nhất quán và không còn hấp dẫn với những ai vốn thích "đi đầu sóng gió".

6. Quảng cáo tích hợp sẵn

Chương trình nâng cấp miễn phí lên Windows 10 đi kèm với một "cái giá" ngầm: các quảng cáo được tích hợp ngay trong giao diện người dùng. Từ những ô tile được ghim trên menu Start – thực chất là đường dẫn mời cài game hoặc ứng dụng từ Microsoft Store – cho tới các thông báo mời nâng cấp dung lượng OneDrive hoặc sử dụng thêm dịch vụ khác của Microsoft, tất cả đều khiến không ít người dùng cảm thấy khó chịu với chiến thuật "cài cắm" này.

Điều đáng nói là quảng cáo không biến mất khi Windows 11 ra mắt, ngược lại, Microsoft còn tiếp tục bổ sung thêm nhiều hình thức quảng bá khác vào cả hai hệ điều hành.

5. Windows Hello

Windows Hello là một trong những tính năng được yêu thích nhất từng được giới thiệu trong Windows 10. Nó cho phép người dùng mở khóa máy tính bằng sinh trắc học – có thể là vân tay, khuôn mặt (thông qua camera hồng ngoại) hoặc mã PIN dự phòng phòng trường hợp các phương thức kia không khả dụng.

Tính năng này chính là một trong những lý do khiến Windows 11 bắt buộc phải có chip TPM (Trusted Platform Module) – dù khi ra mắt trên Windows 10, yêu cầu phần cứng đó vẫn chưa được đặt ra. Một khi thiết lập xong, bạn có thể mở máy chỉ bằng một cái liếc nhìn – vừa tiện lợi vừa bảo mật.

4. WSL – Windows Subsystem for Linux

Windows Subsystem for Linux (WSL) là một trong những đột phá bất ngờ khi lần đầu xuất hiện trên Windows 10. Phiên bản đầu tiên chưa thật sự dùnh nhân Linux, nhưng với WSL 2, hệ điều hành Linux có thể chạy trực tiếp trong Windows thông qua công nghệ ảo hóa Hyper-V – dùng nhân Linux đầy đủ ngay trong môi trường Windows desktop.

Quan trọng hơn, WSL 2 khắc phục được rất nhiều rắc rối thường gặp khi dùng máy ảo, cho phép tận dụng GPU qua OpenGL passthrough – điều rất có ích cho lập trình viên và nhà phát triển.

3. Trải nghiệm thống nhất trên mọi thiết bị

Các phiên bản Windows trước đây thường gặp vấn đề phân mảnh: máy tính, điện thoại và console đều chạy các hệ điều hành khác nhau về bản chất. Với Windows 10, Microsoft đã thay đổi điều đó bằng cách thống nhất một nền tảng lõi (common core) chạy xuyên suốt mọi thiết bị. Hãy nhớ rằng, khi đó Windows 10 không chỉ là hệ điều hành dành cho PC – Microsoft vẫn còn sản xuất hệ điều hành cho điện thoại, kính thực tế tăng cường HoloLens (chạy một phiên bản Windows 10 đặc biệt), thiết bị IoT và cả Xbox, đều dùng chung lõi Windows 10.

Microsoft thậm chí còn tiến xa hơn với nền tảng Universal Windows Platform (UWP), cho phép các nhà phát triển viết một ứng dụng có thể chạy trên mọi nền tảng Windows. Dù UWP sau đó không đạt được thành công như mong đợi, ý tưởng về một hệ sinh thái đồng nhất là một bước tiến lớn. Công nghệ Continuum tiếp tục mở rộng khái niệm đó: cho phép ứng dụng UWP tự động điều chỉnh giao diện khi chuyển đổi giữa các chế độ điện thoại, laptop, tablet hay desktop. Nếu Microsoft tiếp tục đầu tư UWP đến ngày nay, nó có thể đã là giải pháp hoàn hảo cho các thiết bị chơi game cầm tay như ROG Ally X – nhưng tiếc là nền tảng UWP hiện đã bị ngừng phát triển.

2. PC màn hình cảm ứng trở thành tiêu chuẩn phổ biến

Microsoft từng nhiều lần thử đưa máy tính cảm ứng thành xu hướng chủ đạo, nhưng chưa thành công – điển hình là Windows 8 với màn hình Start gây tranh cãi. Tuy nhiên, phải đến Windows 10 thì các laptop cảm ứng mới thực sự được đón nhận rộng rãi. Windows 10 giới thiệu chế độ tablet mode tối ưu cho thao tác cảm ứng, với thanh tác vụ và các thành phần giao diện được phóng to để dễ chạm tay. Các ứng dụng cũng bắt đầu được thiết kế theo hướng ưu tiên cảm ứng, đúng vào thời điểm thế hệ người dùng lớn lên cùng smartphone bắt đầu tìm việc làm.

Không thể không nhắc đến vai trò của các thiết bị 2-trong-1 có hỗ trợ bút stylus – vốn rất phù hợp cho giáo dục, y tế và các ngành cần tính tương tác cao. Windows 10 đã góp phần lớn đưa công nghệ cảm ứng từ một tính năng phụ thành yếu tố mặc định trên nhiều laptop hiện đại.

1. Mặc định bảo mật tốt hơn

Trước thời Windows 10, bảo mật là thứ mà người dùng thường phải cài thêm sau khi cài hệ điều hành. Thị trường phần mềm diệt virus bên thứ ba cực kỳ sôi động là minh chứng rõ ràng cho điều đó. Nhưng với Windows 10, Microsoft đã mang phần lớn các tính năng bảo mật vào ngay trong hệ điều hành.

Windows Defender (nay là Microsoft Defender) dần trở thành một bộ bảo mật toàn diện, thường xuyên được xếp hạng cao trong các bảng đánh giá phần mềm chống virus. Các tính năng như kiểm soát ứng dụng và trình duyệt, bảo vệ chống mã độc tống tiền (ransomware), cách ly nhân hệ điều hành (core isolation)… đều có sẵn và chỉ cần bật lên để sử dụng. Đây là một hướng đi mới: bảo mật đơn giản, không cần chi nhiều tiền cho phần mềm bên thứ ba.

Ngoài ra, người dùng còn có BitLocker để mã hóa dữ liệu, Secure Boot để bảo vệ máy tính ngay từ lúc khởi động – tất cả đều góp phần tạo nên một hệ sinh thái Windows an toàn hơn bao giờ hết.