AI, dữ liệu và quyền tác giả: Tranh luận xoay quanh việc dùng tác phẩm sáng tạo để huấn luyện mô hình AI

Làn sóng âm nhạc tạo sinh theo phong cách mới, video do AI dựng hoàn chỉnh chỉ trong vài phút hay những hình ảnh mô phỏng phong cách họa sĩ… Có thể nói công nghệ AI đang mở ra một kỷ nguyên sáng tạo chưa từng có. Nhưng song hành với đó là những tranh luận ngày càng gay gắt về quyền tác giả, quyền sở hữu trí tuệ và giới hạn nào cho việc sử dụng dữ liệu để huấn luyện mô hình AI.

Trong bối cảnh ấy, dự thảo sửa đổi Luật Sở hữu trí tuệ, đặc biệt là Điều 7.5 về ngoại lệ khai thác văn bản và dữ liệu (TDM) đã trở thành tâm điểm chú ý của cộng đồng làm nghề sáng tạo. Đây cũng chính là lý do để buổi tọa đàm "Ngoại lệ bản quyền dành cho AI và ảnh hưởng tới ngành công nghiệp sáng tạo Việt Nam" được tổ chức tại TP.HCM chiều ngày 5/12/2025, thu hút gần 120 đại biểu từ các trường đại học, hiệp hội âm nhạc, luật sư, nhà sản xuất phim và các tổ chức sáng tạo nội dung.

Khi đứa con tinh thần trở thành "món ăn" của AI

Sự phát triển nhanh đến chóng mặt của các mô hình AI tạo sinh từ âm nhạc, phim ngắn, hội họa cho đến báo chí và quảng cáo đã đặt ra hàng loạt câu hỏi về ranh giới giữa cảm hứng sáng tạo và việc khai thác dữ liệu của người khác. Đương nhiên ở chiều hướng tốt, AI đem lại cơ hội giảm chi phí, tăng tốc độ sản xuất nội dung cũng như giúp người sáng tạo có được công cụ mạnh mẽ nhằm hiện thực hoá ý tưởng. Nhưng ngược lại nó cũng đặt hàng triệu tác phẩm vào nguy cơ bị "hấp thụ" vào kho dữ liệu huấn luyện mà không cần xin phép tác giả.

Bà Nguyễn Minh Hương (Phó Chủ tịch thường trực Hội Sở hữu trí tuệ Thành phố Hồ Chí Minh) đã nhấn mạnh: "Cộng đồng chủ thể quyền trong ngành công nghiệp sáng tạo tại Việt Nam cần một diễn đàn để nói lên những quan ngại của mình, trong bối cảnh Quốc hội Khóa XV Kỳ họp thứ 10 đang cân nhắc xem xét đưa "ngoại lệ khai thác văn bản và dữ liệu" (thường được biết đến với tên gọi "Ngoại lệ TDM") vào trong Luật sửa đổi Luật SHTT. Ngoại lệ này về cơ bản sẽ cho phép các công ty công nghệ được sử dụng các đối tượng có bản quyền trong quá trình phát triển các hệ thống AI mà không cần phải xin phép hay trả tiền cho chủ thể quyền".

Dự thảo Điều 7.5, theo trình bày trong tài liệu tham luận của Luật sư Phan Vũ Tuấn, cho phép sử dụng văn bản và dữ liệu được công bố hợp pháp để phục vụ nghiên cứu, thử nghiệm và huấn luyện hệ thống AI, với điều kiện không ảnh hưởng bất hợp lý đến quyền lợi của chủ thể quyền. Tuy nhiên, chính các chuyên gia pháp lý cho rằng phạm vi này vẫn quá rộng và chưa đưa ra cơ chế bảo vệ hiệu quả cho tác giả trong môi trường dữ liệu mở hiện nay.

Trong tọa đàm, nhiều ý kiến học thuật và thực tiễn được đưa ra đã cho thấy dự thảo Luật nếu giữ nguyên như hiện tại sẽ tạo ra những rủi ro lớn cho ngành sáng tạo Việt Nam. Đầu tiên đó là phải làm rõ thế nào là "dữ liệu được công bố hợp pháp và công chúng được phép tiếp cận". Việc định nghĩa hiện nay quá rộng có thể khiến mọi tác phẩm đã đăng tải trên internet kể cả phải trả phí hoặc tác giả chủ động cấm AI khai thác đều bị xem là hợp pháp để AI thu thập. Điều này đi ngược lại thông lệ quốc tế, nơi nhiều khu vực đã áp dụng cơ chế opt-out rõ ràng cho tác giả.

Lợi ích cân bằng phải trở thành trung tâm

Luật sư Phan Vũ Tuấn nhấn mạnh rằng mọi ngoại lệ phải đáp ứng "phép thử ba bước" của Công ước Berne và TRIPs, nghĩa là không gây phương hại bất hợp lý đến thị trường khai thác thương mại của tác giả. Theo ông, nếu AI tạo sinh ra nội dung có khả năng thay thế tác phẩm gốc, thì đó là xâm phạm quyền tác giả, bất kể dữ liệu đầu vào được thu thập theo ngoại lệ nào.

Bên cạnh đó, ở thời điểm hiện tại không quốc gia sở hữu AI mạnh nào áp dụng ngoại lệ TDM toàn diện. Hai giảng viên từ Đại học Durham (UK) và Đại học Luật Huế dẫn chứng rằng Mỹ, Trung Quốc hai quốc gia dẫn đầu về AI đều không chấp nhận ngoại lệ TDM. Australia gần đây cũng tuyên bố không theo đuổi ngoại lệ TDM vì ảnh hưởng đến ngành sáng tạo.

Đại diện Liên đoàn Công nghiệp Ghi âm Quốc tế (IFPI) tại Việt Nam nêu rõ: nhiều hãng ghi âm quốc tế đã xây dựng mô hình cấp phép dữ liệu cho AI như một thị trường "win-win". Nếu ngoại lệ TDM được đưa vào Luật mà không kèm điều kiện, các mô hình kinh doanh này sẽ mất ý nghĩa, khiến chủ thể quyền bị thiệt hại trực tiếp.

Trong khi đó, đại diện Hiệp hội Điện ảnh cho rằng ngành phim vốn đã đối mặt với rủi ro kinh tế rất cao; nếu kho dữ liệu hình ảnh, kịch bản, phân đoạn phim bị khai thác tự do cho AI mà không có cơ chế bồi hoàn thì nhà sản xuất sẽ đánh mất năng lực thu hồi vốn. Có thể nói, ngành sáng tạo Việt Nam đang nhìn thấy rủi ro nhiều hơn cơ hội nếu ngoại lệ TDM được thiết kế thiếu điều kiện và thiếu cơ chế giám sát.

Buổi tọa đàm khép lại nhưng những vấn đề được nêu ra chỉ là một phần trong bức tranh tổng thể về xung đột giữa AI và ngành sáng tạo. Các chuyên gia đều thống nhất rằng xung đột giữa AI và bản quyền sẽ còn tiếp tục mở rộng, không chỉ trong âm nhạc hay điện ảnh mà cả trong báo chí, nhiếp ảnh, thiết kế đồ họa, game và quảng cáo.

Đồng thời Việt Nam cần đi theo mô hình thị trường cấp phép dữ liệu cho AI, thay vì tạo ra một ngoại lệ quá rộng khiến tác giả mất quyền kiểm soát tài sản trí tuệ của mình. Cần có những trao đổi nhiều hơn giữa Nhà làm luật và cộng đồng sáng tạo để xây dựng khung pháp lý hài hòa, bền vững.

Kết thúc sự kiện, Hội SHTT TP. Hồ Chí Minh cho biết sẽ gửi Bản kiến nghị lên Quốc hội đề xuất không đưa ngoại lệ TDM vào Điều 7.5 như nguyên tắc chung, mà chuyển sang xây dựng một ngoại lệ hẹp, có điều kiện, tại Điều 25b của Luật phù hợp với phép thử ba bước và thông lệ quốc tế.