Bạn có thực sự cần nâng cấp phần cứng, hay chỉ là nạn nhân của phần mềm tồi?

Các máy tính hiện đại đôi khi gây ra cảm giác rất kỳ lạ. Dù đã đầu tư đáng kể vào phần cứng mạnh mẽ – bộ xử lý đa nhân, card đồ họa tân tiến, và RAM dung lượng lớn hơn nhiều so với trước đây – người dùng vẫn có thể gặp phải tình trạng chờ đợi để mở một thư mục hay tìm kiếm một tệp tin.

Thực tế là phần cứng hầu như không phải nguyên nhân cốt lõi. Ngay cả các hệ thống tầm trung ngày nay cũng đủ khả năng xử lý mượt mà các tác vụ thông thường. Vấn đề nằm ở phần mềm. Theo thời gian, phần mềm trở nên cồng kềnh, phức tạp và có vẻ như ngày càng lãng phí tài nguyên.

Mặc dù sức mạnh xử lý và dung lượng bộ nhớ đã tăng trưởng vượt bậc, phần mềm hiện tại dường như không được tối ưu hóa để khai thác tối đa những lợi thế đó. Thay vào đó, nó có xu hướng dựa dẫm vào phần cứng, ngầm định rằng tài nguyên luôn dư thừa, nhưng lại không mang đến hiệu suất tương xứng.

Máy nhanh, phần mềm chậm

Phần cứng máy tính hiện đại đã đạt đến một tầm cao mới. CPU ngày nay sở hữu nhiều lõi, bộ nhớ đệm lớn và khả năng quản lý hiệu năng theo thời gian thực. Thậm chí, smartphone phổ thông hiện nay còn mạnh hơn cả siêu máy tính khổng lồ của thập niên 1980.

GPU còn tiến xa hơn, không còn là công cụ chỉ xử lý đồ hoạ, đặc biệt với dòng RTX của NVIDIA, khi tích hợp các nhân chuyên dụng như Tensor Cores cho AI và RT Core. Những GPU này có thể xử lý hàng nghìn đến hàng trăm nghìn tỷ phép tính mỗi giây.

Với sức mạnh đó, người dùng kỳ vọng máy tính sẽ mượt mà: mở ứng dụng nhanh, giao diện trơn tru, chuyển tác vụ không bị trễ. Nhưng thực tế lại thường khiến người ta thất vọng.

Máy tính đã rất mạnh, nhưng nhiều khi chúng ta thấy vẫn chậm chạp.

Điều này tạo nên sự tương phản rõ nét với thời kỳ phần mềm buộc phải tối ưu triệt để. Khi xây dựng hệ thống như Windows cũ, các nhà phát triển phải làm việc trong môi trường có rất ít RAM – thậm chí ít hơn cả lượng mà trình duyệt hiện nay cần cho một tab. Những giới hạn đó đã buộc phần mềm phải tối ưu đến mức gần như khó tưởng tượng nếu so với hiện nay.

Cảm giác "lệch pha" về hiệu năng có lẽ được cảm nhận rõ nhất trong chính hệ điều hành, đặc biệt là với Windows hiện đại. Dù Microsoft liên tục bổ sung các tính năng mới, độ phản hồi của giao diện người dùng trong Windows 10 và Windows 11 lại trở thành nguồn cơn của không ít sự bực bội. Người dùng thường phàn nàn về những độ trễ rõ rệt: menu chuột phải hiển thị chậm, hoặc cửa sổ File Explorer mất thời gian để vẽ lại từng phần thay vì hiển thị tức thì.

Khoảng hai năm trước, lập trình viên Julio Merino đã thực hiện một thí nghiệm minh họa rõ nét cho sự thất vọng nói trên. Anh so sánh độ phản hồi của một chiếc máy tính từ năm 2000, chỉ có 128MB RAM và vi xử lý 600 MHz chạy Windows NT 3.51, với một chiếc máy hiện đại cấu hình mạnh hơn gấp nhiều lần.

Kết quả thật bất ngờ: trên hệ thống cũ, các ứng dụng khởi chạy gần như ngay lập tức sau một cú nhấp chuột. Trong khi đó, chiếc máy với CPU 6 nhân 3.5GHz và 32GB RAM lại cho thấy độ trễ rõ rệt – giao diện hiển thị theo từng mảng, phản hồi chậm dù phần cứng vượt trội.

Chèn clip: Thử nghiệm của Julio Merino

Một ví dụ gây bức xúc khác từng lan truyền rộng rãi đến từ nhà phát triển Theo Browne. Trong một tình huống đơn giản – chỉ mở một thư mục chứa các bản ghi stream – anh phải chờ đến tám phút, và Windows Explorer còn treo khi anh nhấn chuột phải. Nguyên nhân là do Windows tự động phân tích metadata, khiến hệ thống nghẽn cổ chai khi có quá nhiều file. Giải pháp tạm thời là tắt tính năng tự động nhận dạng loại thư mục.

Ngay cả sau khi vừa cài đặt mới hoàn toàn, Windows vẫn thường mang lại cảm giác nặng nề vì những yếu tố: bloatware (các ứng dụng cài sẵn), hệ thống theo dõi hoạt động (telemetry), cùng hàng loạt dịch vụ nền không rõ mục đích. Sự lộn xộn này khiến trải nghiệm sử dụng hàng ngày trở nên kém mượt mà.

Một người dùng trên Reddit than phiền laptop Windows 11 vừa mua mà đã cài sẵn loạt phần mềm không cần thiết

Thực tế là các công cụ "dọn dẹp Windows" từ bên thứ ba không chỉ phổ biến mà còn được nhiều người xem là thiết yếu – điều đó nói lên khá nhiều về chất lượng của hệ điều hành. Nhiều người cho rằng Windows "gần như không dùng nổi" cho đến khi họ loại bỏ hết các thành phần dư thừa.

Chuẩn mực "vàng" đã mất trong thế giới phần mềm

Có cảm giác rằng triết lý làm phần mềm chất lượng đã bị từ bỏ, nhường chỗ cho sự vội vã. Không ít người vẫn nhớ thời kỳ khi phần mềm, đặc biệt là những hệ điều hành hoặc tựa game lớn, phải trải qua quy trình thử nghiệm gắt gao trước khi chính thức ra mắt.

Những hệ điều hành như Windows NT 4.0 hay Windows 2000 được phát hành với tiêu chuẩn ổn định ở cấp độ doanh nghiệp. Đó là kết quả của chu trình QA nghiêm ngặt, cùng giai mà chính nhân viên Microsoft phải sử dụng phần mềm mỗi ngày. Các bản cập nhật – nếu có – thường là các Service Pack lớn, đã được kiểm thử kỹ, chứ không phải kiểu vá lỗi hàng tuần như một cuộc đua không hồi kết.

Còn hiện nay, mô hình "Windows-as-a-Service" trông chẳng khác nào một gánh xiếc. Chương trình Windows Insider giúp thu thập trải nghiệm người dùng, nhưng cũng khiến người ta có cảm giác Microsoft đang giao luôn công việc QA cho hàng triệu tình nguyện viên không lương. Mỗi lần có bản cập nhật lớn, cộng đồng mạng lại tràn ngập lời phàn nàn về lỗi mới phát sinh, tính năng bị hỏng, hiệu năng giảm sút. Cứ như vậy, phần mềm được tung ra khi còn dang dở, rồi cuống cuồng vá lỗi – một chu kỳ lặp đi lặp lại mà không có hồi kết rõ ràng.

Có cảm giác Microsoft đang giao luôn công việc QA cho hàng triệu tình nguyện viên không lương

Tình trạng này cũng không còn xa lạ trong ngành công nghiệp game – nơi triết lý "ra mắt trước, sửa sau (nếu được)" ngày càng phổ biến và gây thất vọng lớn. Vụ phát hành đầy tai tiếng của Cyberpunk 2077 là minh chứng rõ rệt: tựa game được tung ra với vô số lỗi, đặc biệt tệ hại trên các máy console đời cũ đến mức Sony phải gỡ bỏ khỏi PlayStation Store. CD Projekt Red đã mất nhiều năm và chi phí khổng lồ để sửa chữa, đưa sản phẩm về đúng kỳ vọng ban đầu – điều lẽ ra phải đạt được ngay khi ra mắt. Việc GTA 6 bị dời lịch phát hành có thể là minh chứng cho thấy Rockstar sẵn sàng chịu chỉ trích vì trì hoãn, còn hơn là lặp lại thảm họa Cyberpun k .

Tư duy "phần mềm không bao giờ hoàn thiện" ấy cũng đang thấm vào cách Microsoft phát triển Windows. Hãy nhìn vào quá trình thay thế Control Panel bằng ứng dụng Settings hiện đại – khởi đầu từ Windows 8 năm 2012. Thế mà 13 năm sau, ngay cả những bản cập nhật mới nhất vẫn đang dở dang quá trình chuyển đổi từng phần. Sau hơn một thập kỷ, người dùng hoàn toàn có lý do để mong đợi một hệ thống quản lý thống nhất, đơn giản và hiệu quả hơn. Nhưng thực tế? Mọi thứ vẫn rối rắm như cũ.

Trang Web hiện đại: nặng nề, tốc độ Internet cũng không ‘cứu’ nổi

Cuộc tranh luận về hiệu năng không chỉ giới hạn ở hệ điều hành desktop. Dù tốc độ internet và sức mạnh thiết bị đã cải thiện đáng kể, trải nghiệm web hiện nay lại thường chậm chạp và tiêu tốn nhiều tài nguyên. Người dùng có thể gặp tình trạng trang tải chậm, bị giật khi nội dung thay đổi trong lúc load, hoặc phản hồi kém.

Nguyên nhân một phần đến từ độ phức tạp ngày càng tăng của các ứng dụng web, nhưng các thói quen phát triển phổ biến cũng góp phần đáng kể. Việc lạm dụng các framework JavaScript nặng như React hay Next.js – ngay cả với những website đơn giản như trang giới thiệu hay blog – đang trở nên phổ biến. Kết quả là các gói mã JavaScript trở nên cồng kềnh, thời gian tải website lần đầu kéo dài, dẫn đến thao tác bị trễ. Tình trạng này thường không xuất phát từ nhu cầu thực sự của dự án, mà từ thói quen và sự tiện lợi trong quy trình phát triển.

Ngay cả các ứng dụng desktop hiện đại như Slack hay Discord – được phát triển bằng Electron – cũng thường bị chỉ trích là nặng nề. Do Electron phải gói kèm một trình duyệt web riêng cho từng ứng dụng, các app này tiêu tốn nhiều RAM và CPU hơn đáng kể so với phần mềm phát triển gốc thuần túy. Kết quả là thời gian khởi động chậm hơn và máy dễ rơi vào tình trạng ì ạch.

Tuy vậy, vẫn có những ví dụ cho thấy hiệu năng tốt trên web là hoàn toàn khả thi nếu được ưu tiên đúng mức. Trang web của McMaster-Carr – một công ty bán thiết bị công nghiệp – là minh chứng nổi bật. Trang web này bỗng trở nên nổi tiếng năm ngoái vì… quá nhanh. Hiệu suất vượt trội của nó khiến nhiều người bất ngờ, đặc biệt khi so sánh với hàng loạt website hiện đại bóng bẩy nhưng ì ạch, được xây dựng bằng những công nghệ web tiên tiến nhất hiện nay.

Trang web của McMaster-Carr nhanh đến bất ngờ.

Linux không phải là cứu cánh

Nhằm tìm kiếm một trải nghiệm máy tính gọn nhẹ và mượt mà hơn, nhiều người dùng đã chuyển hướng sang các hệ điều hành thay thế như Linux. Trong một thử nghiệm gần đây, YouTuber Dave2D đã đăng tải một video thử nghiệm hai chiếc Legion Go S có phần cứng giống hệt, nhưng chạy hai hệ điều hành khác nhau: một dùng Windows 11, chiếc còn lại dùng SteamOS (Linux). Kết quả cho thấy phiên bản chạy SteamOS có thời lượng pin gấp hơn hai lần so với máy dùng Windows, đồng thời đạt hiệu suất chơi game cao hơn.

Thử nghiệm của Dave2D cho thấy Windows thật sự là vấn đề.

Tuy nhiên, việc chuyển hoàn toàn sang Linux lại không dễ dàng, nhất là với người dùng lâu năm của Windows. Trở ngại lớn nhất là phần mềm. Nhiều công cụ chuyên nghiệp như Adobe Creative Cloud, Microsoft Office, AutoCAD, CorelDRAW, QuickBooks, hay các phần mềm kế toán và kỹ thuật phổ biến đều không có phiên bản chính thức cho Linux.

Ngoài ra, game PC hiện đại – nhất là những game có hệ thống chống gian lận như Easy Anti-Cheat hay BattlEye – thường không hoạt động ổn định qua các lớp tương thích như WINE hay Proton.

Chính những rào cản phần mềm này, chứ không phải hiệu năng, mới là lý do khiến nhiều người dùng Windows bỏ cuộc trong hành trình thử nghiệm với Linux – dù hệ điều hành mã nguồn mở này có thể mang lại trải nghiệm nhanh và nhẹ đến đâu.

Đừng vội đổ lỗi cho phần cứng

Phần mềm có thể là vấn đề cốt lõi

Lần tới khi máy tính của bạn trở nên ì ạch chỉ vì một tác vụ cơ bản, hãy suy nghĩ trước khi vội móc hầu bao nâng cấp CPU hay GPU đời mới. Phần cứng của bạn rất có thể đã là "quái vật" so với những cỗ máy từ vài năm trước. Vấn đề không nằm ở phần cứng – mà nằm ở phần mềm. Đó là hậu quả của những dòng mã cồng kềnh, thiếu cân nhắc, và một văn hóa phát triển phần mềm đặt tốc độ hơn chất lượng.

Hiệu năng, độ ổn định và chất lượng tổng thể cần được coi là ưu tiên hạng nhất, chứ không phải là việc "để sau rồi tối ưu". Cho đến khi tư duy đó thay đổi, chúng ta sẽ còn tiếp tục thấy những cỗ máy mạnh mẽ bị khuất phục bởi phần mềm kém tối ưu, và người dùng sẽ vẫn có cảm giác "máy chậm rồi, chắc phải nâng cấp thôi" – trong khi vấn đề thực sự không nằm ở phần cứng.

Bill Gates từng nói: "Software is more important than hardware." (Phần mềm quan trọng hơn phần cứng). Câu nói ấy chưa bao giờ đúng đến thế trong thời đại mà hiệu năng không còn bị giới hạn bởi con chip – mà bị níu chân bởi những dòng mã thiếu trách nhiệm.

Tham khảo: Neowin