Bong bóng startup thế giới sắp vỡ tung?

Trên khắp thế giới, các startup là nguồn năng lượng quan trọng của đổi mới và là biểu tượng của tinh thần doanh nhân. Tuy nhiên, để hoạt động, startup cần phải nhận được sự ủng hộ về mặt tài chính đáng kể từ phía bên ngoài. Với những tham vọng "đắt đỏ" đó, hầu hết những người mới gia nhập phải tìm kiếm nguồn vốn từ các nhà đầu tư mạo hiểm và những nhà đầu tư thiên thần để bù đắp cho sự đốt tiền tốc độ cao của họ.

Với những nhà đầu tư sẵn sàng nắm bắt cơ hội ở một startup, mức giá trị chính xác của một công ty là một thách thức rất lớn. Một phương pháp tính thường xuyên được sử dụng để định giá những công ty như vậy là Dòng tiền chiết khấu - Discounted Cash Flow (DCF). Với phương pháp này, nhà đầu tư có thể ước tính giá trị của khoản đầu tư dựa trên dòng tiền trong tương lai của startup. Phân tích DCF cố gắng tìm ra giá trị của một công ty ngày hôm nay, dựa trên dự đoán về việc công ty sẽ tạo ra bao nhiêu tiền trong tương lai.

Tuy nhiên, các nhà đầu tư mạo hiểm vốn từ lâu đã ưa thích cách tiếp cận "bội số thị trường" (Market Multiple). Theo đó, cách tiếp cận này định giá 1 startup dự vào việc xem xét những thương vụ thâu tóm gần đây của những công ty cùng loại trên thị trường.

Bất chấp các quy tắc làm nền tảng cho những cách định giá kể trên, giá trị các startup đã bùng nổ trong những năm gần đây, với khoảng 249 công ty đạt danh xưng "kỳ lân" (tức là có vốn hóa lớn hơn 1 tỷ USD). Tuy nhiên, khả năng của nhiều công ty, hầu hết vẫn chưa hòa vốn, tạo ra một mức giá trị cao trong một khung thời gian ngắn đã khiến các nhà quan sát bên ngoài phải đặt câu hỏi. Nhiều chuyên gia tin rằng hiện tượng bùng nổ ở những công ty công nghệ tư nhân trong giai đoạn đầu được thúc đẩy bởi nỗi sợ bị bỏ lỡ hơn là dựa trên những nền tảng đầu tư cơ bản.

Trong suốt năm ngoái, đã râm ran nổi lên sự so sánh giữa không gian startup 2021 với bong bóng dotcom những năm 2000 mà kết thúc là sự sụt giảm thị trường và gây nỗi đau lớn cho nền kinh tế trong nhiều năm. Năm 2022, phán quyết của thị trường về những so sánh đó dường như đã bắt đầu xuất hiện.

Khi nền kinh tế toàn cầu bắt đầu sụt giảm ở khắp mọi nơi trong quý đầu tiên của năm 2022, lĩnh vực công nghệ đã chịu tác động đặc biệt xấu. NDXT – chỉ số 100 công ty lớn nhất giao dịch trên sàn NASDAQ đã giảm 1/3 so với mức đỉnh vào tháng 11. Điều này thổi bay 2,8 nghìn tỷ USD giá trị thị trường của các công ty trong chỉ số đó và không có tín hiệu tiềm năng nào cho thấy sự sụt giảm này sẽ dần vơi bớt.

Không chỉ những đơn vị đứng đầu thị trường như Apple, Microsoft và thậm chí là Goolge phải chịu sự sụt giảm đáng kể, những kỳ lân trước đây từng "bay cao" cũng đã chịu tác động. Robinhood, với vốn hóa thị trường đạt 46 tỷ USD vào cuối tháng 8, đã chứng kiến cổ phiếu giảm 80% xuống mức giá trị chỉ 7,71 tỷ USD. Những cái tên từng vô cùng hấp dẫn khác như Peloton và Zoom cũng đã mất lần lượt 90 và 80% giá trị.

Sự sụt giảm này được cho là bởi thói quen người tiêu dùng thay đổi và sự thổi phồng xung quanh các cổ phiếu công nghệ không còn nữa. Trong những đợt phong tỏa vì Covid-19 vào năm 2020 và 2021, mọi người đều phải ở nhà, rất nhiều startup nhờ vậy thịnh vượng lên nhanh chóng. Tuy nhiên, giai đoạn hậu đại dịch, mọi thứ thay đổi. 

Sự thăng trầm đó dẫn tới nỗi lo ngại gia tăng về tương lai của nhiều startup với 20% công ty không thể sống sót trong năm đầu tiên và 90% thất bại trước khi đạt được một mốc 5 năm quan trọng. Tuy nhiên, một vài nhà đầu tư vẫn bỏ qua mọi nhược điểm để mong có thể tìm được kỳ lân và "nhắm mắt" rót tiền cho những công ty như WeWork.

Trải nghiệm nhiều năm tăng trưởng và bùng nổ kinh tế chưa bao giờ kết thúc, khả năng có lãi không phải là ưu tiên với những nhà đầu tư mạo hiểm. Biết rằng khoản đầu tư của mình có thể thua lỗ trong ngắn hạn, họ thường nhắm mắt, bỏ qua sự yếu kém của các mô hình kinh doanh. Lấy ví dụ như Uber, một ý tưởng nhỏ đã nhanh chóng trở thành hiện tượng trên toàn thế giới với hàng triệu người dùng hàng ngày. Tuy nhiên, sau 13 năm hoạt động, Uber vẫn báo lỗ kỷ lục. Hiện nay, họ được xem như một doanh nghiệp lớn tuổi với rất ít không gian phát triển trong tương lai, làm dấy lên nhiều câu hỏi quanh việc liệu doanh nghiệp của họ có bao giờ ghi nhận lợi nhuận hay không.

Với những startup nhỏ hơn, tình trạng thậm chí còn điên rồ hơn khi chỉ 2 trong 5 startup có lãi với phần còn lại hòa vốn hoặc thua lỗ cho tới khi bị xóa sổ. Tuy nhiên, nhiều nhà đầu tư mạo hiểm không tìm kiếm lợi nhuận ngay từ đầu mà tìm mô hình kinh doanh sẽ thu hút hầu hết khách hàng và "phá vỡ thị trường". Bằng cách làm như vậy, họ hy vọng sẽ đưa startup IPO – nơi họ có thể bán cổ phần và nhân số lãi với khoản đầu tư ban đầu lên.

Sự tự tin và sẵn sàng rút ví của các nhà đầu tư giảm đã gây ra kết quả là một lượng thỏa thuận đầu tư giảm 5% và số lượng khoản đầu tư cũng giảm 19% trong quý đầu 2022. Hơn nữa, 2022 mới chỉ có 30 thương vụ IPO trong khoảng tháng 1 – 4, thấp hơn rất nhiều con số 150 thương vụ trong cùng giai đoạn năm 2021. Tổng hợp lại, điều này dẫn tới vòng lặp lại tiêu cực khi các nhà đầu tư do dự rót vốn vào các công ty trong khi các công ty cũng không nhận đủ vốn để phát triển từ một ý tưởng nhỏ thành doanh nghiệp ổn định.

Trong tương lai, các chuyên gia phân tích dự báo rằng tốc độ cũng sẽ chậm lại trong tổng giá trị của các thỏa thuận đầu tư mạo hiểm. Khi chúng ta tiến vào kỷ nguyên hậu Covid, nguồn cung tiền chắc chắn sẽ giảm. Tuy nhiên, tiền mặt trong lưu thông đã được phân bổ trong suốt đại dịch vẫn đang khuyến khích đầu tư hơn nữa.

Nhiều ngành công nghiệp như blockchain và công nghệ khí hậu đã duy trì tốc độ đầu tư trong suốt 2 quý vừa qua, tạo ra sự lạc quan trong số nhiều chuyên gia quỹ đầu tư mạo hiểm.

Theo một nghiên cứu được thực hiện vào năm 2021, các quỹ đầu tư mạo hiểm có xu hướng hướng tới mức giá trị cao hơn với một số lượng nhỏ hơn những startup giai đoạn đầu. Những startup có lịch sử có dòng tiền sẽ tiếp tục có nhu cầu cao và mức giá trị cao. Những giá trị này sau đó sẽ biến động đồng bộ với thị trường cổ phiếu. Những startup giai đoạn đầu thì không được may mắn như vậy khi họ gặp rủi ro cao trong điều kiện kinh tế thắt chặt sẽ dẫn tới mức giá trị thấp hơn. Kể cả một số công ty ngoại lệ có thể thành công thì họ cũng sẽ mất nhiều thời gian hơn để thực hiện.