Đi tìm nguồn gốc tính cách cục cằn, nóng nảy: Lỗi của gen hay do môi trường?

Gen phần “cứng” định hình nền tảng tính cách

Theo các nghiên cứu khoa học được công bố bởi Ferguson (2010) và Rhee & Waldman (2011), gen có ảnh hưởng đáng kể đến tính cách con người. Cụ thể, yếu tố di truyền có thể giải thích từ 40 đến 60 phần trăm sự khác biệt về mức độ hung hăng và nóng nảy giữa mỗi người. Phần còn lại đến từ môi trường sống, cách nuôi dưỡng và những trải nghiệm cá nhân. Một tổng quan khoa học đăng trên Translational Psychiatry năm 2024 thậm chí ghi nhận ở một số nhóm, con số này có thể lên tới 65 phần trăm.

Một minh chứng nổi bật là gen MAOA. Năm 1993, Brunner và cộng sự ghi nhận một gia đình ở Hà Lan mang đột biến hiếm ở MAOA, khiến cơ thể thiếu enzyme monoamine oxidase A loại enzyme điều hòa các chất dẫn truyền thần kinh như serotonin và dopamine. Kết quả là nhiều thành viên nam trong gia đình này có hành vi bộc phát, hung hăng và phạm pháp.

Môi trường phần “mềm” quyết định cách hành vi bộc lộ

Nếu gen đặt nền móng, môi trường chính là kiến trúc xây dựng lên tính cách. Trẻ lớn lên trong môi trường nhiều xung đột hoặc bạo lực lời nói dễ hình thành phản ứng nóng nảy như một cách giao tiếp quen thuộc. Stress kéo dài, thiếu ngủ và áp lực công việc làm giảm ngưỡng chịu đựng cảm xúc, khiến phản ứng bùng nổ xảy ra nhanh hơn và mạnh hơn.

Vào năm 2002, nhà tâm lý học Avshalom Caspi của Đại học Duke cùng cộng sự công bố nghiên cứu cho thấy những bé trai mang biến thể MAOA hoạt động thấp, nếu từng trải qua bạo hành thời thơ ấu, sẽ có nguy cơ cao hơn đáng kể phát triển hành vi chống đối xã hội. Kết quả này củng cố nhận định rằng gen chỉ tạo nền tảng, còn yếu tố môi trường mới quyết định liệu đặc điểm di truyền đó có bộc lộ thành hành vi tiêu cực hay không.

Bộ não vận hành cơn giận như thế nào?

Amygdala là vùng não chịu trách nhiệm xử lý cảm xúc sợ hãi và tức giận, còn vỏ não trước trán đóng vai trò kiểm soát hành vi và kiềm chế phản ứng bộc phát. Đây chính là nơi hai yếu tố bẩm sinh và tác động từ môi trường “gặp nhau” và cùng định hình cách con người phản ứng trước áp lực.

Một nghiên cứu đăng trên Social Cognitive and Affective Neuroscience năm 2022 cho thấy trẻ có hành vi hung hăng hoặc bộc phát cao thường có sự giảm kết nối giữa amygdala và các vùng vỏ não trước trán. Mức giảm kết nối này tỷ lệ thuận với mức độ nghiêm trọng của hành vi.

Từ các bằng chứng khoa học, có thể thấy tính cách cục cằn, nóng nảy không thể quy hoàn toàn cho một yếu tố duy nhất. Gen tạo ra phần “cứng” nền tảng sinh học định hình khí chất ban đầu. Môi trường sống và trải nghiệm cá nhân là phần “mềm” quyết định cách đặc điểm đó bộc lộ ra ngoài. Ngay cả bộ não nơi gen và môi trường tác động qua lại cũng cho thấy không có ranh giới tách bạch giữa bẩm sinh và tác động bên ngoài.

Nói cách khác, một người có nền tảng di truyền tính nóng nảy vẫn có thể học cách kiểm soát cảm xúc nếu sống trong môi trường tích cực và được trang bị kỹ năng điều tiết hành vi. Ngược lại, người không mang gen cục cằn vẫn có thể trở nên dễ bùng nổ nếu liên tục chịu áp lực và xung đột.