'Fake news' 190 năm tuổi này đã từng khiến cả New York tin rằng có người sống trên Mặt Trăng

Vào ngày 25 tháng 8 năm 1835, tờ The Sun ở New York đã đăng tải phần đầu tiên của loạt bài viết kéo dài nhiều kỳ, mô tả chi tiết những phát hiện chấn động về một nền văn minh tồn tại trên Mặt Trăng.

Trong bối cảnh khoa học thiên văn còn mới mẻ và con người khao khát được biết nhiều hơn về vũ trụ, loạt bài này đã nhanh chóng tạo nên một cơn sốt, khiến hàng vạn độc giả tin rằng trên Mặt Trăng thực sự có sông hồ, rừng cây, động vật kỳ lạ và cả "người Mặt Trăng" có cánh.

Đây không chỉ là một trong những cú lừa báo chí đầu tiên được ghi nhận, mà còn phản ánh tâm lý xã hội và cơn khát tri thức trong thế kỷ 19.

Thời điểm năm 1835, báo chí Mỹ đang trong giai đoạn cạnh tranh khốc liệt. Các tờ báo giá rẻ, còn gọi là "penny press", bắt đầu nở rộ và nhắm tới đối tượng độc giả bình dân. The Sun vốn là một tờ báo nhỏ, không có nhiều tiếng tăm so với những tờ báo lớn khác ở New York.

Nhưng với loạt bài về Mặt Trăng, tất cả đã thay đổi. Bài viết mở đầu bằng việc dẫn lời nhà thiên văn học nổi tiếng John Herschel, con trai của William Herschel, người từng khám phá ra hành tinh Thiên Vương.

Theo bài báo, Herschel cùng nhóm nghiên cứu của mình đã sử dụng một chiếc kính viễn vọng khổng lồ đặt tại Nam Phi để quan sát bề mặt Mặt Trăng. Và điều mà họ nhìn thấy vượt xa mọi trí tưởng tượng: những khu rừng bạt ngàn, những đồng cỏ xanh mướt, đàn động vật hình dáng kỳ lạ, thậm chí cả loài sinh vật có cánh, dáng người, được mô tả như một dạng "thiên thần biết bay".

Không chỉ dừng lại ở đó, The Sun còn đưa tin rằng trên Mặt Trăng có cả những công trình bằng đá, những đền đài nguy nga và dấu vết của một nền văn minh. Bài báo được viết với văn phong khoa học, xen lẫn mô tả sinh động, khiến cho câu chuyện trở nên vừa đáng tin vừa hấp dẫn như một cuốn tiểu thuyết viễn tưởng.

Mỗi ngày, tờ báo lại ra thêm một kỳ, khiến độc giả háo hức chờ đợi diễn biến tiếp theo. Người dân New York chen chúc nhau tại các sạp báo để mua The Sun , số lượng phát hành tăng vọt và nhanh chóng biến tờ báo thành một trong những ấn phẩm bán chạy nhất thời bấy giờ.

Điều đáng nói là rất nhiều người tin vào câu chuyện. Trong bối cảnh thế kỷ 19, kiến thức về thiên văn học còn hạn chế, con người mới chỉ bắt đầu sử dụng kính thiên văn để khám phá không gian. Nhu cầu tìm hiểu về những thế giới khác ngoài Trái Đất vô cùng lớn.

Hơn nữa, sự xuất hiện của những nhà khoa học nổi tiếng như John Herschel trong bài viết càng khiến công chúng tin rằng đây là sự thật. Ngay cả những trí thức thời đó cũng bị cuốn theo, ít nhất là trong thời gian đầu, trước khi một số nhà báo và giới khoa học bắt đầu đặt câu hỏi về tính xác thực.

Thực tế, John Herschel không hề hay biết gì về loạt bài này. Ông hoàn toàn không liên quan đến những "khám phá" mà The Sun mô tả. Sau này, nhiều nhà nghiên cứu cho rằng loạt bài "Trò đánh lừa về Mặt Trăng" có thể là sản phẩm của Richard Adams Locke, một phóng viên của The Sun .

Một số ý kiến cho rằng Locke muốn mỉa mai những tuyên bố khoa học viễn tưởng vô căn cứ vốn khá phổ biến thời đó, nhưng rốt cuộc loạt bài lại vượt ngoài dự tính khi được đám đông công chúng tin tưởng tuyệt đối.

Hiệu ứng của loạt bài không chỉ dừng lại ở việc tăng doanh thu báo chí. Nó còn khơi dậy trí tưởng tượng của cả xã hội về khả năng tồn tại sự sống ngoài Trái Đất. Người ta bàn tán khắp nơi, từ quán rượu, quán cà phê đến các buổi diễn thuyết công cộng.

Một số nghệ sĩ, nhà văn thậm chí lấy cảm hứng từ "Trò đánh lừa về Mặt Trăng" để sáng tác. Có thể nói, sự kiện này đã góp phần định hình văn hóa đại chúng về ý tưởng có người sống trên Mặt Trăng, trước cả khi khoa học vũ trụ thực sự phát triển.

Dù sau này, sự thật được phơi bày rằng toàn bộ loạt bài chỉ là hư cấu, nhưng The Sun lại không hề mất đi độc giả. Ngược lại, nhờ cú lừa này, tờ báo củng cố vị thế trên thị trường báo chí Mỹ, mở ra kỷ nguyên báo chí đại chúng với những nội dung giật gân, câu khách. "Trò đánh lừa về Mặt Trăng" từ đó trở thành một trong những vụ "fake news" nổi tiếng đầu tiên trong lịch sử hiện đại, để lại bài học về trách nhiệm của truyền thông trước công chúng.

Ngày nay, khi nhắc lại sự kiện năm 1835, nhiều học giả coi đây là ví dụ điển hình cho thấy ranh giới mong manh giữa khoa học và giải trí, giữa thông tin xác thực và hư cấu. Nếu đặt trong bối cảnh hiện đại, "Trò đánh lừa về Mặt Trăng" có thể được so sánh với những thuyết âm mưu lan truyền trên mạng xã hội, nơi mà một thông tin không kiểm chứng có thể nhanh chóng bùng phát và gây ảnh hưởng sâu rộng.

Từ câu chuyện này, người ta có thể thấy rõ niềm khát khao tri thức về vũ trụ đã thôi thúc con người dễ dàng tin vào điều kỳ diệu. Đồng thời, nó cũng nhắc nhở rằng mỗi thời kỳ đều có “tin giả” với những hình thức khác nhau.

Nếu như năm 1835, The Sun có thể khiến hàng vạn người tin rằng có người sống trên Mặt Trăng, thì ở thế kỷ 21, mạng xã hội và internet cũng từng nhiều lần khiến công chúng xôn xao vì những thông tin không kiểm chứng.

Nhìn lại sau gần hai thế kỷ, "Trò đánh lừa về Mặt Trăng" không chỉ là một sự kiện báo chí, mà còn là minh chứng cho sức mạnh của trí tưởng tượng con người. Trong thời điểm mà khoa học chưa thể mang đến những hình ảnh chụp thực sự về Mặt Trăng, báo chí đã biến nó thành một "thế giới song song" đầy sự sống và bí ẩn.

Chính sự pha trộn giữa khát vọng khoa học và nhu cầu giải trí đã tạo nên một trong những vụ lừa nổi tiếng nhất lịch sử, để rồi vẫn còn được nhắc lại cho đến tận ngày nay như một dấu mốc thú vị trong hành trình khám phá vũ trụ của nhân loại.