[Infographic] Lịch sử của xà phòng và cách chúng tiêu diệt virus corona

Truyền thuyết kể lại rằng, một cơn mưa đổ xuống Trái Đất vài ngàn năm trước đã cuốn theo mỡ và tro của những sinh vật bị hiến tế. Khi hỗn hợp này trôi xuống một con sông gần đó, chúng trộn lẫn vào với nhau và tạo thành những bọt nước lấp lánh có thể gột sạch da dẻ và quần áo.

Xà phòng xuất hiện từ đó, trở thành một phát kiến thay đổi lịch sử loài người. 

Nhưng có lẽ, chính tổ tiên của chúng ta khi ấy cũng khó có thể tưởng tượng được rằng, những bong bóng mong manh, lấp lánh đủ màu sắc này lại trở thành một thứ vũ khí lợi hại giúp con người chiến đấu với những mầm bệnh vô hình trong tương lai.

Đối với con người, xà phòng thường gợi ra cảm giác nhẹ nhàng và êm dịu. Thế nhưng trong thế giới của những vi sinh vật, những phân tử xà phòng thực sự là một kẻ hiếu sát và cuồng nộ. Một giọt xà phòng thường pha loãng trong nước cũng đủ để phá hủy nhiều loại vi khuẩn và virus, bao gồm cả chúng corona mới đang gây ra dịch Covid-19 hiện nay.

Bí mật của xà phòng, lại đang nằm trong chính cách mà nó ra đời từ tro và mỡ.

Khi nhìn vào bản chất hóa học của xà phòng, bạn sẽ thấy nó có hai phần. Một là các phân tử ở đầu ưa nước, chứa bazơ. Phần còn lại là đuôi của chuỗi axit béo dài kỵ nước. Bazơ (có trong tro) đã kết hợp với axit béo (có trong mỡ) trong một phản ứng gọi là xà phòng hóa.

Đúng như tên gọi, đầu ưa nước của xà phòng thích bám vào các phân tử nước. Trong khi, đuôi kỵ nước sẽ tránh nước và thích bám vào dầu hoặc chất béo. Các phân tử xà phòng, khi lơ lửng trong nước sẽ tụ lại với nhau, quay đầu ưa nước của chúng ta ngoài và chạm các đuôi kỵ nước lại thành một quả bóng nhỏ gọi là micelles.

Một số vi khuẩn và virus có màng lipid giống như các micelles hai lớp. Chúng có hai dải đuôi kỵ nước kẹp giữa hai đầu ưa nước. Những màng này làm bệ đỡ cho các protein quan trọng gắn vào bề mặt của chúng, cho phép virus xâm nhập tế bào và gây bệnh.

Các mầm bệnh được bọc trong màng lipid bao gồm virus corona, HIV, các chủng virus gây bệnh viêm gan B và C, herpes, Ebola, Zika, sốt xuất huyết và nhiều vi khuẩn tấn công ruột và đường hô hấp.

Khi rửa tay bằng xà phòng và nước là bạn đang tấn công virus và vi khuẩn bằng những phân tử xà phòng. Các đuôi kỵ nước của xà phòng sẽ cố gắng trốn tránh phân tử nước. Và trong quá trình đó, chúng sẽ đâm vào các màng lipid của vi khuẩn hoặc virus, rồi tách chúng ra.

Giáo sư Pall Thordarson, Trưởng Khoa Hóa tại Đại học New South Wales cho biết: "Phân tử xà phòng hành động giống như những cái xà beng, làm mất ổn định toàn bộ hệ thống [màng ngoài của mầm bệnh]". Các màng lipid bị các đòn bẩy từ phân tử xà phòng làm bật tung ra, giải phóng những protein thiết yếu của chúng và vi khuẩn sẽ chết.

Trong khi đó với virus như corona, các phân tử xà phòng làm bật lớp màng lipid, nơi chúng gắn những chiếc gai lây nhiễm lên mình. Khi những chiếc gai của corona bị rụng sạch, chúng sẽ không thể lây nhiễm tế bào con người được nữa. Virus khi đó được gọi là bị bất hoạt.

Đồng thời với quá trình phá hủy này, một số phân tử xà phòng sẽ phá vỡ các liên kết hóa học cho phép vi khuẩn, virus và bụi bẩn bám trên bề mặt da, cậy chúng khỏi bàn tay bạn.

Các micelles cũng có thể hình thành xung quanh các hạt bụi bẩn và các mảnh xác virus, vi khuẩn, bọc chúng trong các lồng nổi. Để khi bạn xả nước, tất cả các vi sinh vật đã bị phá hủy, bị mắc kẹt hay bất hoạt sẽ đều trôi xuống cống.

Nhìn chung, nước rửa tay khô không đáng tin cậy như xà phòng. Mặc dù cồn trên 60% có thể hoạt động tương tự xà phòng để phá hủy và gây mất ổn định màng lipid của vi khuẩn hoặc virus, nhưng chúng không thể hình thành các bọc micelles giúp cuốn trôi vi sinh vật ra khỏi da.

Ngoài ra, còn có nhiều chủng virus không chứa màng lipid, cũng như những vi khuẩn có lá chắn protein bên ngoài. Những mầm bệnh này bao gồm vi khuẩn gây viêm màng não, viêm phổi, tiêu chảy và nhiễm trùng da, cũng như virus viêm gan A, bại liệt, rhinoviruses và adenovirus (gây cảm cúm thông thường) không thể bị giết chết hoặc bất hoạt bằng nước rửa tay khô chứa cồn.

Các mầm bệnh có khả năng đề kháng cao với xà phòng, dù không bị giết chết thì cũng sẽ bị rửa trôi khi bạn chà tay kỹ. Đó là lý do tại sao rửa tay với xà phòng và nước thường được khuyến cáo là một biện pháp vệ sinh tốt hơn sử dụng nước rửa tay khô.

Từ tro và mỡ của những sinh vật hiến tế trôi xuống một con sông gần đó, cho đến thời đại của liệu pháp gen và robot phẫu thuật, công thức của xà phòng về cơ bản không có gì thay đổi. Xà phòng vẫn giữ được hiệu lực sau hàng ngàn năm, không giống như kháng sinh sẽ bị vi khuẩn kháng lại chỉ sau mỗi vài năm.

Xuyên suốt một lịch sử, xà phòng vẫn đang là một trong những can thiệp y tế quý giá nhất mà chúng ta có được. Rửa tay bằng xà phòng và nước cũng là một trong những biện pháp y tế công cộng giúp làm giảm đáng kể tỷ lệ đại dịch và hạn chế số ca nhiễm trùng, ngăn chặn tình trạng quá tải tại bệnh viện và phòng khám.

Nhưng biện pháp này chỉ có hiệu quả nếu mọi người rửa tay thường xuyên và kỹ lưỡng: Hãy thoa đều xà phòng lên toàn bộ lòng bàn tay, chà trong ít nhất 20 giây, tới mọi ngón tay, kẽ tay, mu bàn tay, lòng bàn tay và kẽ hở móng tay…

Trong đại dịch Covid-19 đang hoành hành, xà phòng không chỉ là một thứ vũ khí bảo vệ cá nhân bạn khỏi mầm bệnh, mà còn là một biện pháp y tế cộng đồng quan trọng, nhằm tạo nên một mạng lưới an toàn chung cho cả xã hội.

Nếu mọi người đều rửa tay thường xuyên, sẽ có ít bệnh nhân nhiễm Covid-19 hơn. Căn bệnh vì vậy sẽ lây lan chậm hơn, sẽ có nhiều người được bảo vệ hơn. 

Có thể thấy, ở cấp độ phân tử, xà phòng hoạt động bằng cách phá vỡ mọi thứ, nhưng ở cấp độ xã hội, nó sẽ giúp giữ mọi thứ lại với nhau.

Hãy nhớ điều này vào lần tới khi bạn rửa tay: bởi mạng sống của một ai khác có thể đang nằm trong chính bàn tay bạn.

*Bạn đã rửa tay đúng cách để phòng bệnh Covid-19 hay chưa? Làm bài trắc nghiệm sau để biết nhé:

Tham khảo Nytimes