Cải cách về tổ chức của quân đội La Mã đã thay đổi lịch sử như thế nào?

Các quân đoàn lê dương trong mô hình Polybius, với hastatus - princeps và triarius đã đưa Cộng hòa La Mã lên vị trí đầu bảng tại Địa Trung Hải. Nhưng công cuộc cải cách quân đội La Mã chưa dừng tại đây - năm 107, quan chấp chính Gaius Marius tiến hành một cuộc cải cách quân sự đã làm thay đổi tiến trình lịch sử của La Mã cổ đại.

Trước năm 107 TCN, nếu muốn nhập ngũ, các công dân La Mã phải có tài sản trị giá 3500 sertertius, phải có khả năng nộp thuế và phải tự mua vũ khí. Những luật lệ như vậy giúp cắt giảm chi phí quốc phòng, đồng thời tạo động lực cho mỗi người lính bảo vệ tài sản của chính mình. Nhưng đó là con dao hai lưỡi, giới hạn nguồn nhân lực cho quân đội La Mã; ngoài ra, những người lính “bán thời gian” này chỉ được triệu tập khi có chiến tranh nên có phần kém chuyên nghiệp.

Cuộc cải cách của Marius năm 107 gỡ bỏ những yêu cầu hà khắc, cho phép những người công dân thất nghiệp, vô gia cư được gia nhập quân ngũ, từ đó mở rộng nguồn nhân lực một cách đáng kể. Các binh chủng veles, hastatus, princeps và triarius cùng kỵ binh eques được bãi bỏ, thay vào đó là một binh chủng bộ binh nặng duy nhất được trang bị tương tự princeps - 2 cây lao pilum, 1 kiếm ngắn gladius, 1 khiên bán trụ lớn scutum, áo giáp (đa phần là giáp xích lorica hamata) và mũ giáp sắt hoặc đồng thau; quân trang và vũ khí do nhà nước cung cấp. Sau cải cách Marius, việc đi lính trở thành một nghề nghiệp hấp dẫn cho các công dân nghèo: phục vụ 16 năm trong quân ngũ, họ có công việc ổn định, được trả lương, được chia phần, được cung cấp nhà đất khi chiến thắng, được hưởng lương hưu và có thể thăng tiến lên hàng sĩ quan nếu chứng tỏ được khả năng của mình.

Lính La Mã sau cải cách Marius - hình ảnh thường thấy trong các bộ phim về La Mã cổ đại.

Cơ cấu tổ chức của một quân đoàn La Mã cũng được thay đổi: không còn các manipulus mà thay vào đó là 10 cohors, mỗi cohors chia thành 6 centuria. Mỗi centuria lại gồm 10 contubernium có 8 lính chiến – tương đương với tiểu đội ngày nay. Biên chế đầy đủ, mỗi quân đoàn sau cải cách Marius gồm khoảng 5000 lính, trong đó có lực lượng equites legionis (“kỵ binh lê dương”) gồm khoảng 120 người. Việc bãi bỏ đội hình triplex acies và cơ cấu kiểu mới gồm các cohors bình đẳng giúp mỗi quân đoàn trở nên linh hoạt hơn.

Nhưng lòng trung thành của các quân đoàn cũng không còn hướng về Nguyên lão viện La Mã mà hướng về vị tướng đã thành lập và chỉ huy họ. Đây là một trong những thay đổi dẫn tới sự sụp đổ của nhà nước Cộng hòa La Mã và sự thành lập của một nền độc tài mà ngày nay gọi là đế quốc La Mã.

Gaius Julius Caesar vượt dòng Rubicon cùng đội quân trung thành, mở đầu cuộc nội chiến với bè phái Nguyên lão viện.

"Bộ binh nặng thuộc lực lượng auxilia thời Nguyên thủ"

Năm 27 TCN, chàng thanh niên Gaius Octavius năm nào giờ đã mang tên Imperator Caesar Divi Filius Augustus (“thủ lĩnh Caesar - con trai của bậc thánh thần - người đáng kính”), trở thành Nguyên thủ (Princeps Civitatis, thực chất là một hoàng đế), mở đầu thời kì hoàng kim của lịch sử La Mã – thời kì Nguyên thủ. Ông tiếp tục hoàn thiện cơ cấu tổ chức do Marius đặt ra, tăng quân số của cohors I - cohors tinh nhuệ nhất trong mỗi quân đoàn - lên 900, chia thành 5 centuria lớn gấp đôi bình thường. Thời hạn phục vụ được tăng từ 16 lên 25 năm.

Ngoài các quân đoàn lê dương, một điểm đáng chú ý của quân đội La Mã thời kì Nguyên thủ là auxilia – các binh chủng trợ chiến (kỵ binh, bộ binh nhẹ, bộ binh nặng hỗ trợ…). Họ là những người lính từ bên ngoài Italia và không có quyền công dân La Mã. Augustus đã hệ thống hóa một cách chính thức và mở rộng quy mô của lực lượng auxilia, tới độ auxilia chiếm quá nửa quân đội thời Nguyên thủ. Không có quyền công dân không có nghĩa là họ kém cỏi - lính auxilia đa phần là bộ binh nặng trang bị kiếm ngắn hoặc giáo, mang khiên lớn, mặc áo và mũ giáp tương tự lính lê dương; họ cũng là lính chuyên nghiệp phục vụ 25 năm, nhưng với mức lương thấp hơn. Hết 25 năm, ngoài những lợi lộc về tài chính, họ còn được nhận quyền công dân La Mã và mọi đặc quyền đặc lợi đi kèm - và theo luật La Mã, quyền công dân được truyền cho các thế hệ sau.

Một centuria thời kì Nguyên thủ, trong những bộ giáp lorica segmentata nổi tiếng.

Duy trì một quân đội hàng chục vạn lính chuyên nghiệp, hầu hết là tự nguyện, ngốn một số tiền khủng khiếp - ước tính tới 80% ngân sách của đế quốc La Mã (so với chi phí quốc phòng của Mĩ chiếm khoảng 20% ngân sách liên bang)

Trải qua thế kỉ III, dịch bệnh, khủng hoảng kinh tế, nội chiến và các cuộc xâm lược từ bên ngoài khiến đế quốc La Mã suy sụp nghiêm trọng về mọi mặt. Đối với các quân nhân, thu nhập của họ ngày càng thấp. Quyền công dân nay đã được ban cho mọi cá thể tự do trên khắp đế quốc. Không còn những lợi lộc về tài chính và quyền lợi để thu hút người dân vào quân ngũ, nhà nước La Mã lại quay về với chế độ quân dịch - tuy nhiên lần này lính nghĩa vụ vẫn phải phục vụ 25 năm. Trang bị cũng khác đi rõ rệt, trong đó cây kiếm ngắn gladius được thay bằng kiếm dài spatha, khiên bán trụ thay dần bằng khiên tròn hoặc e-líp,… Một trong các nguyên nhân được đặt ra là do sự suy sụp về kinh tế.

Một lính La Mã cuối thế kỉ III - đầu thế kỉ IV.

Trong thời kì loạn lạc này, việc sử dụng mô hình quân đoàn cũ ngày càng trở nên bất lợi. Năm 284, hoàng đế Diocletianus thay đổi hoàn toàn bộ mặt của quân đội La Mã - không còn các quân đoàn lê dương và các đơn vị auxilia đóng quân sát biên giới, ngoài tầm kiểm soát của hoàng đế, mà thay vào đó là lực lượng biên phòng limitanei cùng quân chủ lực là các đoàn quân cơ động comitatensis hàng vạn lính, trong đó các comitatesis mạnh nhất đóng quân ngay gần thủ đô để bảo vệ hoàng đế khỏi những cuộc chính biến.

Các quân đoàn lê dương tuy còn tồn tại, nhưng cũng không thống nhất mà chia thành nhiều cấp bậc với trình độ khác nhau. Chúng chỉ là một phần của các đơn vị comitatensis và limitanei, với quân số giảm xuống chỉ còn khoảng 1000 lính mỗi quân đoàn. Số lượng các quân đoàn tăng lên đáng kể: Notitia Dignitatum - danh sách các đơn vị của La Mã cuối thế kỉ IV ghi lại gần 200 quân đoàn (so với 28 quân đoàn của Augustus). Quân đội La Mã giữ cơ cấu tổ chức này cho tới khi Heraclius thay thế nó bằng mô hình Themata, vào thế kỉ XII - danh từ “legio” đã biến mất từ trước lúc đó.

Tham khảo WarHistoryOnline