Kình lạc: Điều gì sẽ xảy ra khi một con cá voi chết đi?

Trong một đêm bão tố giữa Bắc Đại Tây Dương, một con cá nhà táng già trồi lên mặt nước lần cuối. Trên tấm lưng đồ sộ phủ đầy những lớp hàu và sinh vật biển, nó uốn mình theo từng đợt sóng dữ, phản chiếu ánh chớp bạc xuyên qua lớp sương mù dày đặc. Khoảnh khắc ấy như một lời chào từ biệt cuối cùng gửi đến bầu trời đầy sao, trước khi cơ thể khổng lồ, nặng năm mươi tấn, từ từ chìm xuống lòng biển sâu. Nó rơi tự do qua hơn một kilomet nước xanh thẳm, xuyên qua những tầng nước tối tăm, trước khi đâm sầm vào một miệng núi lửa rộng ba mươi mét dưới đáy đại dương.

Nhưng đây không phải là kết thúc. Trái lại, sự kiện này đánh dấu sự khởi đầu của một trong những bữa tiệc sinh thái kỳ diệu nhất trên hành tinh, kéo dài hàng thập kỷ, thậm chí hàng thế kỷ.

Khoảnh khắc xác cá voi chạm đáy biển, vùng vực thẳm tưởng chừng như hoang vu bỗng bừng sáng bởi hàng ngàn đốm huỳnh quang sinh học. Những sinh vật biển sâu ngay lập tức nhận được tín hiệu, như thể toàn bộ đại dương đang hưởng ứng lời mời đến dự một bữa tiệc thịnh soạn giữa nơi tưởng chừng như cằn cỗi nhất hành tinh.

Hiện tượng này được gọi là “ Kình lạc ” ( Whale Fall ), một kỳ quan sinh thái đặc biệt của đại dương, nơi xác của một con cá voi trở thành một nguồn dinh dưỡng khổng lồ, tương đương với hơn 400 tấn chất hữu cơ, cung cấp sự sống cho vô số sinh vật đáy biển trong nhiều thế hệ.

Theo nghiên cứu của các nhà khoa học tại Vịnh Monterey, một xác cá voi đơn lẻ có thể nuôi dưỡng hơn 12.000 loài sinh vật khác nhau, đồng thời hỗ trợ sự phát triển của ba thế hệ hệ sinh thái biển sâu. Về giá trị sinh thái, có thể ví xác cá voi như một khu rừng mưa nhiệt đới bất ngờ xuất hiện giữa sa mạc Sahara, tạo nên một ốc đảo sự sống nơi những điều tưởng như không thể lại xảy ra.

Ngay khi cá voi chìm xuống đáy biển, những “kẻ khai tiệc” đầu tiên sẽ xuất hiện. Đó là cá hagfish, loài cá không xương kỳ lạ với thân hình trơn nhẵn như rắn và khả năng tiết ra chất nhờn đặc biệt để tự vệ. Chúng bò ra từ lớp trầm tích, len lỏi vào cơ thể cá voi và bắt đầu công việc phân hủy bằng chiếc lưỡi có gai sắc bén.

Không lâu sau, cá mập biển sâu với hàm răng sắc nhọn cũng tìm đến, cắn xé từng khối cơ bắp bằng những cú đớp mạnh mẽ. Trong khi đó, mùi máu tanh tưởi lan tỏa trong nước, thu hút những đàn giáp xác Amphipoda từ khoảng cách lên tới 8.000 km. Những sinh vật này có kích thước chỉ bằng con tôm nhưng lại đóng vai trò cực kỳ quan trọng trong chu trình phân hủy của xác cá voi. Chúng có thể tiêu thụ đến bốn tấn mô mềm chỉ trong vòng sáu tuần, với tốc độ xử lý nhanh gấp 20 lần so với những sinh vật nhặt rác trên cạn. Đặc biệt, cách chúng ăn rất có trật tự: các loài khác nhau xếp thành từng tầng lớp, thức ăn thừa của loài này sẽ trở thành bữa tiệc của loài khác, tạo nên một chuỗi thức ăn chặt chẽ và hoàn chỉnh.

Khi phần mô mềm đã bị tiêu thụ hết, bộ xương cá voi khổng lồ còn sót lại tiếp tục trở thành nền tảng cho một hệ sinh thái hoàn toàn mới. Lúc này, một loài sinh vật đặc biệt sẽ xuất hiện – đó là giun ăn xương Osedax. Những sinh vật kỳ lạ này không có miệng, không có hệ tiêu hóa thông thường, nhưng lại sở hữu các xúc tu đặc biệt giống như rễ cây, giúp chúng đâm xuyên qua xương cá voi để hút dầu. Chúng còn có khả năng tiết ra axit để hòa tan xương, giải phóng các khoáng chất quan trọng vào nước biển.

Nhưng điều khiến giun Osedax trở nên đặc biệt hơn cả chính là cách chúng tồn tại: chúng không cần ánh sáng Mặt Trời hay oxy để phát triển, mà thay vào đó, chúng sống nhờ vào vi khuẩn hóa tổng hợp, loại vi khuẩn có khả năng chuyển đổi sunfua trong xương cá voi thành năng lượng. Phát hiện này, được công bố lần đầu vào năm 2011 bởi các nhà khoa học Nhật Bản, đã thay đổi hoàn toàn nhận thức của con người về giới hạn của sự sống trên Trái Đất.

Không chỉ có giun ăn xương, bộ xương cá voi còn là nơi trú ngụ của vô số sinh vật biển sâu khác. Các loài giun polychaete len lỏi trong những khe nứt, giun hình ống bám đầy trên bề mặt xương, trong khi vi khuẩn và tảo tiếp tục phân hủy các khoáng chất, đóng vai trò như những nhà máy lọc nước tự nhiên.

Ở đáy Vịnh Alaska, các nhà khoa học đã phát hiện ra những rạn san hô xương cá voi đã tồn tại gần một thế kỷ, nơi sinh sống của ít nhất 32 thế hệ sinh vật biển sâu, thậm chí có cả những loài đặc hữu chỉ tồn tại trên xác cá voi. Theo thời gian, bộ xương cá voi bị hòa tan vào trầm tích, trở thành nền tảng cho những núi ngầm mới dưới đáy đại dương. Từ một sinh vật vĩ đại, cá voi cuối cùng hòa mình vào vòng tuần hoàn của biển cả, giúp hình thành những hệ sinh thái mới từ chính cái chết của mình.

Nhưng điều đáng tiếc là hiện tượng tự nhiên tuyệt đẹp này đang đối mặt với nguy cơ biến mất. Trong suốt nhiều thế kỷ, con người đã săn bắt cá voi đến mức số lượng của chúng giảm hơn 71% so với thời kỳ trước công nghiệp, kéo theo sự suy giảm đến 83% tần suất xuất hiện của các “ Kình lạc ”.

Nếu như trước đây, cứ mỗi 16 km trên đại dương có thể tìm thấy một xác cá voi, thì ngày nay, khoảng cách đó đã tăng lên đến 300 km. Không chỉ vậy, biến đổi khí hậu cũng đang tác động tiêu cực đến chu kỳ này. Nước biển bị axit hóa khiến quá trình phân hủy xương cá voi diễn ra nhanh hơn, rút ngắn chu kỳ sinh thái từ 100 năm xuống còn chưa đến 30 năm.

Sự thay đổi của dòng hải lưu cũng làm gián đoạn đường di cư của những loài nhặt rác biển sâu, khiến hệ sinh thái dựa vào “ Kình lạc ” đứng trước nguy cơ sụp đổ. Một nghiên cứu đăng trên tạp chí Nature năm 2019 đã cảnh báo rằng, nếu xu hướng này tiếp tục, số lượng “ Kình lạc ” toàn cầu sẽ giảm đến 97% vào năm 2100, đồng nghĩa với việc mất đi hơn 2.300 ốc đảo sinh thái dưới đáy đại dương.