Mỗi năm, mật độ cửa hàng tiện lợi ở Việt Nam tăng 18%, cứ sau mỗi 8 năm, quãng đường từ nhà bạn đến siêu thị gần nhất sẽ giảm xuống còn một nửa: Hậu quả là gì?

Trong một nghiên cứu mới đăng trên tạp chí Nature Food, các nhà khoa học đến từ Quỹ Nhi đồng Liên Hợp Quốc (UNICEF) đã phát hiện tốc độ tăng trưởng đáng kinh ngạc của các hệ thống siêu thị và chuỗi cửa hàng tiện lợi tại nhiều quốc gia trên thế giới.

Chẳng hạn như tại Việt Nam, mật độ các chuỗi cửa hàng này đang gia tăng 18% mỗi năm. Con số là 15% ở Lào và 12% ở Campuchia. Tốc độ này gấp nhiều lần mức tăng trung bình trên toàn thế giới, chỉ khoảng 1,42%/năm.

Điều đó có nghĩa là gì?

Mỗi năm tại Việt Nam, bạn sẽ lại thấy một cửa hàng tiện lợi mở ra tại khu phố hoặc thôn xóm của mình, xen vào giữa 5 cửa hàng tạp hóa đã tồn tại. Khoảng cách từ nhà bạn đến siêu thị gần nhất theo đó sẽ rút ngắn lại trung bình 7% mỗi năm.

Tính ra cứ sau mỗi 8 năm, quãng đường đó sẽ co lại chỉ còn bằng một nửa. Xác suất một cửa hàng tạp hóa mới mọc lên ngay giữa nhà bạn và cửa hàng tạp hóa gần nhất đang có sẵn là 12,5% mỗi năm.

Trong khi điều này tạo ra sự tiện lợi rõ ràng cho cuộc sống sinh hoạt của tất cả chúng ta, các nhà khoa học của UNICEF đang tỏ ra lo lắng. Bởi mật độ siêu thị có thể là một chỉ dấu phản ánh sức khỏe của người dân ở cộng đồng địa phương.

Đáng buồn là khi mật độ đó càng tăng, các chỉ số sức khỏe của người dân lại càng giảm.

Sự trỗi dậy của siêu thị và cửa hàng tiện lợi

Cần phải nói rằng, việc chuyển thói quen từ mua sắm ở chợ truyền thống sang các hệ thống siêu thị là tình trạng phổ biến đang diễn ra trên toàn thế giới.

"Trong vòng 50 năm qua, các yếu tố như toàn cầu hóa, đô thị hóa, mức thu nhập tăng, thị trường mở tự do cùng các tiến bộ công nghệ và nhu cầu khách hàng đã thúc đẩy quá trình chuyển đổi hệ thống thực phẩm trên quy mô lớn ở hầu hết các quốc gia", nghiên cứu trên tạp chí Nature Food cho biết.

"Điều này bao gồm sự dịch chuyển từ các hệ thống thực phẩm truyền thống, chủ yếu do tiểu thương sở hữu sang các hệ thống thực phẩm đô thị hóa, công nghiệp hóa và ngày càng số hóa do các chuỗi bán lẻ lớn thống trị".

Trong nghiên cứu này, UNICEF đã hợp tác cùng một nhóm các nhà khoa học đến từ Đại học Deakin để khảo sát thói quen mua sắm hàng hóa của người dân tại 97 quốc gia trên thế giới.

Các số liệu thu thập được trong vòng 15 năm cho thấy mật độ các chuỗi cửa hàng tạp hóa trên toàn thế giới đã tăng 23,6% trong khoảng thời gian từ năm 2009 đến 2023, tương ứng với mức tăng trưởng kép 1,42%/năm.

"Chúng tôi thấy nhiều cửa hàng như thế này hơn ở các quốc gia có thu nhập cao, như bạn có thể mong đợi. Tuy nhiên, ở các quốc gia có thu nhập thấp và trung bình mới là nơi số lượng của chúng tăng nhanh nhất.

Tốc độ đô thị hóa nhanh chóng, thu nhập tăng và nhu cầu của người dân có nghĩa là các công ty bán lẻ lớn coi những quốc gia này là thị trường tiềm năng mới", Adrian Cameron, đồng tác giả nghiên cứu đồng thời là một giáo sư y tế công cộng tại Đại học Deakin cho biết.

Ví dụ, số liệu từ nghiên cứu của UNICEF chỉ ra mật độ các chuỗi cửa hàng tạp hóa ở Việt Nam đã tăng khoảng 18% mỗi năm. Con số là 15% ở Lào và 12% ở Campuchia. Tốc độ tăng này lần lượt gấp 12,6 lần, 10,5 lần và 8,4 lần so với tốc độ chung của toàn thế giới.

Những con số này phù hợp với một báo cáo trước đây của Deloitte, cho thấy tốc độ tăng trưởng của cửa hàng tiện lợi ở Việt Nam là 18%. Chỉ trong vòng 5 năm, từ năm 2014 đến 2019, số lượng các cửa hàng tạp hóa hiện đại đã tăng gấp 4 lần, từ khoảng 1.200 lên 4.800.

Một khảo sát của công ty nghiên cứu thị trường Q&Me cho thấy con số hiện tại đã là hơn 6.735 cửa hàng. Trong số đó có 2.600 cửa hàng WinMart+ và 2.147 cửa hàng Bách Hóa Xanh mà họ gọi là "sự thống trị của 2 người khổng lồ xanh và đỏ" trong chuỗi bán lẻ ở Việt Nam.

Nhìn chung, thị trường bán lẻ tạp hóa ở Việt Nam hiện đang có tốc độ tăng trưởng cao nhất so với các nước Đông Nam Á và Đông Á khác.

Cuộc xâm lăng của thực phẩm siêu chế biến

Trong nghiên cứu của mình, các nhà khoa học cho biết sự gia tăng số lượng các cửa hàng tiện lợi ở Việt Nam không đơn thuần khiến người Việt chuyển địa điểm mua sắm. Bởi mô hình hàng hóa trong các cửa hàng này khác xa so với trong các khu chợ truyền thống mà chúng ta từng mua sắm trước đó.

"Các chuỗi cửa hàng tiện lợi thường bán một lượng lớn các loại thực phẩm đóng gói siêu chế biến, có hàm lượng đường, chất béo và muối cao có thể gây hại cho sức khỏe", giáo sư Cameron cho biết.

Thực phẩm siêu chế biến là những thực phẩm kém lành mạnh nhất trong bảng phân loại thực phẩm NOVA, gồm có 4 loại thực phẩm bao gồm:

Thực phẩm nhóm 1, không qua chế biến hoặc chế biến tối thiểu: Bao gồm các phần ăn được của thực vật (hạt, trái cây, lá, rễ) hoặc động vật (thịt, trứng, sữa), nấm, tảo biển. Thực phẩm chế biến tối thiểu là thực phẩm tươi qua các quá trình đơn giản (như sấy khô, tiệt trùng) để tăng thời gian bảo quản mà không thay đổi nhiều tính chất chính ví dụ như đậu (sấy khô và đóng gói), bột mì (được nghiền từ lúa mì), bột ngô, cà phê rang, sữa tiệt trùng…

Thực phẩm nhóm 2, nguyên liệu chế biến dùng trong nấu ăn: Là các chất được chiết xuất từ thực phẩm nhóm 1 bằng các phương pháp vật lý (ép, ly tâm, cô đặc) hoặc trực tiếp từ tự nhiên, dùng để nấu nướng và nêm nếm. Ví dụ như dầu ô liu (từ ô liu), bơ (từ sữa), đường (từ mía hoặc củ cải) và muối biển…

Thực phẩm nhóm 3, thực phẩm chế biến: Là thực phẩm từ nhóm 1 được sửa đổi bằng các quá trình công nghiệp đơn giản (có thể làm tại nhà), bổ sung các chất từ nhóm 2 (muối, đường, chất béo). Ví dụ như rau củ đóng hộp hoặc cá đóng hộp, trái cây ngâm, phô mai thủ công, bánh mì...

Thực phẩm nhóm 4, thực phẩm siêu chế biến: Là các loại thực phẩm được chế biến theo kiểu công nghiệp, không thể tự làm tại nhà với từ 5 thành phần trở lên. Các thành phần này cũng bao gồm các thành phần được sử dụng cho thực phẩm chế biến nhóm 3, chẳng hạn như muối, đường, chất chống oxy hóa, chất ổn định, bảo quản.

Nhưng ngoài ra, đặc trưng của thực phẩm siêu chế biến là chúng sẽ chứa thêm các thành phần lạ, không thường được sử dụng trong ẩm thực, chẳng hạn như các phụ gia để ngụy trạng hoặc biến thực phẩm nhóm 4 có cảm quan như thực phẩm nhóm 1, bao gồm: casein, lactose, whey, gluten, dầu hydro hóa, protein hydrolysed, protein đậu nành cô đặc, maltodextrin, xi-rô ngô hàm lượng cao fructose (HFCS)…

Theo bảng phân loại thực phẩm NOVA, các loại thực phẩm nhóm 1 là thực phẩm lành mạnh, tốt cho sức khỏe. Trong khi phực phẩm nhóm 2 và nhóm 3 chỉ nên ăn lượng vừa phải và lượng nhỏ.

Thực phẩm siêu chế biến thuộc nhóm 4 là thực phẩm chỉ gây hại cho sức khỏe và không nên ăn trong chế độ dinh dưỡng. Các nghiên cứu cho thấy chúng sẽ làm tăng nguy cơ béo phì, các bệnh mạn tính như tiểu đường, bệnh tim mạch và cả ung thư.

Chỉ cần chế độ ăn hàng ngày của bạn chứa 10% thực phẩm siêu chế biến, nguy cơ mắc ung thư của bạn đã tăng 12%. Nhưng nghiên cứu của các nhà khoa học đến từ UNICEF cho thấy trong 15 năm qua, doanh số bán thực phẩm siêu chế biến ở 97 quốc gia được khảo sát đã tăng đúng 10,9%.

Điều này được thúc đẩy bởi chính hệ thống cửa hàng tiện lợi dày đặc

Bạn có thể ngay lập tức nhận ra điều đó khi bước vào một cửa hàng tiện lợi bất kỳ bây giờ, rất khó để có thể tìm thấy bóng dáng của các loại thực phẩm chưa chế biến thuộc nhóm 1. Mặc dù chúng ta thấy các siêu thị lớn vẫn bày bán rau củ quả, nhưng các mặt hàng này hoàn toàn vắng bóng trong các hàng tạp hóa và cửa hàng tiện lợi cỡ nhỏ.

Ngay cả tại các đại siêu thị, tỷ lệ thực phẩm lành mạnh nhóm 1 được bày bán vẫn thấp hơn tại các khu chợ truyền thống rất nhiều.

Không chỉ có vậy, bản thân siêu thị và các cửa hàng tiện lợi còn là một kênh quảng cáo tích cực cho thực phẩm siêu chế biến nhóm 4, dựa trên mối quan hệ cộng sinh của chuỗi bán lẻ với các nhà sản xuất thực phẩm này.

Họ thường là các công ty đa quốc gia và có ngân sách siêu khổng lồ để chi cho hoạt động quảng cáo. Trái lại, các nhà sản xuất thực phẩm nhóm 1 thường không có quy mô đủ lớn để cạnh tranh được với các tập đoàn này.

Hệ quả là mọi màn hình, poster và tờ rơi ở lối vào, lối đi và quầy thanh toán trong siêu thị và cửa hàng tiện lợi thường chỉ quảng cáo thực phẩm siêu chế biến.

Các chương trình khuyến mãi cũng thường được áp dụng cho thực phẩm siêu chế biến ở siêu thị nhiều hơn là thực phẩm lành mạnh. Do quy mô chuỗi cung ứng siêu khổng lồ của các hệ thống này, họ có khả năng đàm phán giá tốt hơn với công ty phực phẩm chế biến, dẫn đến nguồn ngân sách dồi dào sẵn sàng cho hoạt động kích cầu nhắm tới người mua.

"Khi các nhà bán lẻ theo chuỗi dần dần vượt qua các nhà bán lẻ không theo chuỗi với nguồn lực và quy mô kinh tế lớn hơn, một môi trường thực phẩm ngày càng độc quyền được tạo ra sẽ thúc đẩy việc mua và tiêu thụ thực phẩm công nghiệp hóa và siêu chế biến ở quy mô dân số", nghiên cứu cho biết.

"Thế nhưng, điều này sẽ phải trả giá bằng chính sức khỏe của chúng ta", giáo sư Cameron cho biết. "Người dân ở những quốc gia có nhiều cửa hàng tiện lợi nhất tính theo đầu người sẽ mua nhiều thực phẩm không lành mạnh hơn và có nhiều khả năng bị béo phì hơn".

Trong hơn 15 năm, nghiên cứu của UNICEF đã cho thấy tỷ lệ người béo phì ở tất cả các quốc gia đã tăng từ 18,2% lên 23,7%. Tỷ lệ béo phì tăng mạnh nhất ở những quốc gia có chuỗi cửa hàng tạp hóa tăng mạnh nhất.

"Lấy Lào là một ví dụ điển hình. Số lượng cửa hàng tiện lợi trên đầu người ở quốc gia này đã tăng 15% mỗi năm kể từ năm 2009, trong khi tỷ lệ người béo phì đã tăng gấp đôi từ năm 2009 đến năm 2023", giáo sư Cameron cho biết.

Đối mặt với gánh nặng bệnh tật gia tăng

Bức tranh tại Việt Nam, đất nước có hệ thống cửa hàng tiện lợi gia tăng 18% mỗi năm thậm chí còn đáng báo động hơn. Mặc dù có tỷ lệ dân số béo phì thấp hơn, chỉ khoảng 2,1% so với 5,3% ở Lào, Việt Nam hiện đang là quốc gia Đông Nam Á có tình trạng béo phì tăng nhanh nhất.

Một khảo sát của Fitch Solutions Macro Research cho thấy sau 5 năm, số lượng người dân Việt Nam béo phì đã tăng 38%, bỏ xa các quốc gia khác trong khu vực như Thái Lan (27%), Singapore (24%) và Philippines (6%).

Đáng báo động là tình trạng béo phì ở trẻ em độ tuổi đi học, tăng từ 8,5% lên 19% chỉ trong vòng 10 năm (2010-2020), đặc biệt khu vực thành thị cao gấp đôi nông thôn. Năm 2023, một khảo sát của Viện Dinh dưỡng Quốc gia cho thấy hơn một nửa (45-55%) trẻ em lớp 5 ở các trường tiểu học nội thành Hà Nội thừa cân và béo phì. Con số của các trường thuộc khu vực ngoại thành là từ 20-30%.

Một nghiên cứu trên tạp chí Inquiry dự báo đến năm 2030, Việt Nam sẽ có 2 triệu trẻ em trong độ tuổi 5-19 bị béo phì, con số bằng tổng dân số béo phì ở Việt Nam hiện tại. "Trẻ thừa cân hoặc béo phì có khả năng duy trì tình trạng này cho tới tuổi trưởng thành, làm tăng đáng kể nguy cơ mắc các bệnh không lây nhiễm (NCD)", các nhà nghiên cứu viết.

Các bệnh không lây nhiễm (NCD) được tính đến bao gồm bệnh tim mạch, tiểu đường, đột quỵ, trầm cảm, ung thư... Trong đó, các nhà khoa học ước tính có khoảng 13 loại ung thư liên quan trực tiếp đến béo phì như ung thư vú, tử cung, buồng trứng, gan, mật, tụy, tuyến giáp và bệnh đa u tủy.

Và khi nói đến ung thư, tại Việt Nam mỗi năm có khoảng 183.000 người phải nhận chẩn đoán mới và 123.000 bệnh nhân mắc ung thư sẽ tử vong. Tỷ lệ tương đương 73,5%, cao hơn nhiều so với mặt bằng chung của thế giới, 59,7%.

Mặc dù có nhiều yếu tố xã hội, chính trị, văn hóa và kinh tế góp phần vào sự gia tăng tình trạng béo phì và các bệnh không lây nhiễm, quá trình chuyển dịch thói quen mua sắm và sự sẵn có của thực phẩm siêu chế biến chắc chắn đóng một vai trò không nhỏ trong vấn đề này.

Các nhà khoa học của UNICEF vì vậy đang kêu gọi chính phủ các nước phải hành động để giúp giảm thiểu gánh nặng bệnh tật này.

"Một số quốc gia đã bắt đầu hành động. Ví dụ, tại Vương quốc Anh, luật pháp của chính phủ hiện cấm đặt thực phẩm không lành mạnh ở những nơi dễ thấy như quầy thanh toán của siêu thị và ở cuối lối đi, gần quầy thanh toán.

Từ tháng 10 năm nay, các hạn chế tiếp theo đối với việc khuyến mại thực phẩm không lành mạnh (như "mua một tặng một") cũng sẽ có hiệu lực tại Vương quốc Anh", giáo sư Cameron cho biết.

Ngoài ra, sự thay đổi có thể đến từ chính các chuỗi siêu thị và cửa hàng tiện lợi. Ví dụ như tại Na Uy, một chuỗi cửa hàng tạp hóa lớn đã triển khai chiến dịch ăn uống lành mạnh toàn diện cách đây vài năm, bao gồm việc tăng kích thước và sự nổi bật của các gian hàng thực phẩm lành mạnh, giảm giá trái cây và rau quả. Điều này dẫn đến doanh số bán rau tăng 42% và doanh số bán trái cây tăng 25% từ năm 2012 đến năm 2020.

Thế nhưng, ở phần còn lại của thế giới, hầu hết các chuỗi siêu thị và cửa hàng tạp hóa, cửa hàng tiện lợi vẫn chưa có động thái thay đổi để quan tâm hơn đến sức khỏe khách hàng. Thay vào đó, họ vẫn chạy các chương trình quảng cáo, giảm giá cho thực phẩm siêu chế biến, bỏ quên sự hiện diện của các loại thực phẩm ít chế biến thuộc nhóm 1.

Điều này đặc biệt đáng lo ngại khi mà mỗi năm trôi qua, lại có một cửa hàng tiện lợi hoặc siêu thị mới mọc lên trong khu phố của chúng ta. Các loại thực phẩm siêu chế biến theo đó ngày càng tiến sát đến ngưỡng cửa nhà chúng ta hơn.

Chúng bủa vây khắp các con đường, ngã tư phố, quyến rũ chúng ta bằng đủ mọi loại hình quảng cáo. Càng tới gần các cửa hàng tiện lợi này, hay chính xác hơn là chúng càng tiến tới gần chúng ta, con đường để đi tới một chế độ ăn uống lành mạnh và giữ gìn sức khỏe tổng thể của mỗi người chúng ta sẽ càng xa vời.