Nghiên cứu dự báo dân số thế giới sẽ biến động rất mạnh trong thế kỷ này

Nhiều bộ phim viễn tưởng kể về tương lai đen tối của loài người đã cùng xuất phát từ một ý tưởng đơn giản: Dân số của chúng ta tăng quá nhanh đẩy hành tinh vào trạng thái cạn kiệt vì không còn đủ chỗ và tài nguyên để nuôi sống tất cả.

Thoạt nghe thì rất hợp lý, nhưng một nghiên cứu mới đăng trên tạp chí Lancet cho rằng đó không phải một kịch bản có thể xảy ra, ít nhất là trong thế kỷ này. Theo dự đoán của các nhà khoa học, ngay khi dân số loài người tăng đến một điểm tới hạn, nó sẽ sụt giảm nhanh chóng vì tỷ lệ sinh của con người khi đó cũng giảm xuống.

Cộng với sự già hóa vốn có, một số quốc gia như Nhật Bản và Italy có thể giảm tới một nửa dân số. Sự sụt giảm này sẽ giải quyết được gánh nặng đặt lên hệ thống thực phẩm và tài nguyên của hành tinh. Nhưng mặt khác, nó cũng sẽ kéo theo nhiều bất ổn bao gồm sự suy giảm trong lực lượng lao động, gánh nặng bảo hiểm và y tế vì phải chăm sóc một dân số già hơn, trong khi lại có ít người đóng thuế hơn.

Thật khó để biết một thời kỳ suy giảm dân số như vậy sẽ gây ra hậu quả như thế nào. Nhưng các nhà khoa học cho biết có thể thế hệ chúng ta sẽ là những người chứng kiến giai đoạn ấy. Bởi nhiều khả năng nó sẽ bắt đầu xảy ra vào năm 2064.

Nghiên cứu được thực hiện bởi các nhà khoa học đến từ Viện Đo lường và Đánh giá Sức khỏe (IHME) và Đại học Washington, Hoa Kỳ. Trong đó, họ đã sử dụng dữ liệu thu được trong dự án Nghiên cứu bệnh tật toàn cầu năm 2017 để đánh giá tốc độ và đặc điểm của quá trình biến động dân số trên toàn hành tinh.

Kết quả cho thấy từ nay cho tới năm 2064, dân số sẽ liên tục tăng từ mốc 7,8 tỷ người lên mốc 9,7 tỷ. Nhưng sau đó, dân số của chúng ta sẽ chững lại trước khi rơi về mức 8,8 tỷ người ở cuối thập kỷ.

Kịch bản này hoàn toàn khác so với nhiều ước tính được đưa ra trước đây, trong đó nói dân số loài người sẽ tăng liên tục cho tới khi đạt tới con số 12,3 tỷ vào năm 2100 mà không chững lại. Vậy chúng ta nên tin vào nghiên cứu nào?

Để có thể thẩm định được kịch bản nào dự đoán chính xác hơn, chúng ta phải nhìn vào các công cụ toán học mà chúng được sử dụng. Các dự báo tăng dân số đều đặn mà không có điểm dừng thường chỉ dựa vào tổng tỷ suất sinh của phụ nữ, nghĩa là số trẻ em mà một người phụ nữ có thể sinh ra trong cả cuộc đời của họ.

Tuy nhiên, nghiên cứu mới trên Lancet sử dụng một cách tính khác là khả năng sinh sản thuần tập – là số con trung bình của một người phụ nữ trong một tập dân số nhất định tính đến năm 50 tuổi. Cách tính này có thể xác định được dân số của từng khu vực trên thế giới, dựa theo từng tập dân số.

Cách tính mới này rõ ràng đã cho chúng ta nhiều biến số và nhiều kết quả hơn để vẽ ra được một mô hình tăng dân số chính xác hơn cho toàn thế giới. Thậm chí, nó còn cho phép các nhà khoa học ước tính được mô hình di cư ảnh hưởng thế nào đến quỹ đạo tăng dân số của từng quốc gia.

Chẳng hạn, các quốc gia Châu Phi cận Sahara hiện đang có khả năng sinh sản thuần tập là 4,7 ca sinh/phụ nữ. Nhưng con số được ước tính sẽ giảm xuống vào năm 2010. Dựa trên xu hướng, năm 2017, Nigeria đã giữ kỷ lục trong khả năng sinh sản với 7 ca sinh trên mỗi bà mẹ. Theo mô hình mới, con số đó sẽ giảm xuống 1,8 vào năm 2100.

Ở những nơi khác, khả năng sinh sản thuần tập còn gây ra sự suy giảm dân số đáng kể hơn. Chẳng hạn, dân số Nhật Bản có thể giảm từ 128 triệu trong năm 2017 xuống còn 60 triệu vào năm 2100. Ngay cả dân số Trung Quốc cũng có thể giảm xuống dưới một tỷ vào cuối thế kỷ, ước tính còn hơn 730 triệu.

Năm mà các quốc gia phải đối mặt với tỷ lệ sinh không đủ để thay thế dân số mất mát.

Suy giảm dân số có thể tạo ra nhiều tác động lớn. Ví dụ, nền kinh tế Trung Quốc đang được dự đoán sẽ vượt Mỹ về tổng sản phẩm quốc nội. Nhưng nếu dân số trong độ tuổi lao động của họ giảm xuống như dự đoán, tăng trưởng kinh tế sẽ chững lại.

Mỹ có thể trở lại vị trí dẫn đầu thế giới của họ sau năm 2100, nếu có khả năng duy trì dân số thông qua chính sách nhập cư thay vì dựa trên khả năng sinh sản.

"Đối với các nước thu nhập cao có mức sinh dưới khả năng thay thế dân số già, giải pháp tốt nhất để duy trì mức dân số hiện tại, giữ tăng trưởng kinh tế và an ninh địa chính trị là nói rộng chính sách nhập cư và chính sách xã hội hỗ trợ các gia đình sinh con", Giám đốc IHME Christopher Murray cho biết.

Tuy nhiên, duy trì dân số không phải là thách thức duy nhất trong kịch bản này. Nếu điều các nhà khoa học dự đoán là đúng, sau thập niên 1950, tỷ lệ dân số già trên 80 tuổi sẽ bắt đầu bùng nổ và tăng lên mức gấp 6 lần hiện tại.

Đây không chỉ là thách thức về mặt xã hội, mà còn là thách thức cho hệ thống y tế và bảo hiểm. Phân phối sức lao động và của cải trong một xã hội dân số già hóa cũng gặp những bất ổn.

Các nhà nghiên cứu cho biết kịch bản suy giảm dân số mà họ xây dựng là một lời cảnh báo kịp thời gửi tới các nhà hoạch định chính sách. Mặc dù nó không gây ra một viễn cảnh tận thế giống như sự gia tăng không ngừng của dân số hành tinh, quá trình dân số già hóa và sụt giảm cũng đặt ra những vấn đề mới đối với nhân loại và nền kinh tế hiện tại của chúng ta.

Theo dõi và chuẩn bị cho nó vẫn là cách tốt nhất mà nhân loại có thể làm được trong lúc này. Chúng ta đã có những bài học như trong đại dịch COVID-19, rằng nếu thiếu sự chuẩn bị cho tương lai, những hậu quả từ bất kỳ biến động nào xảy ra trên quy mô toàn cầu cũng có thể rất tàn khốc.

Tham khảo Sciencealert