Từ xiếc, âm nhạc đến gốm Bát Tràng: AI đang đứng ở đâu trong sáng tạo?

Chỉ trong vài năm ngắn ngủi, AI đã làm được những điều từng được xem là đặc quyền của con người: vẽ tranh, viết nhạc, tạo hình ảnh, thậm chí mô phỏng phong cách của các nghệ sĩ nổi tiếng. Điều đó khiến một câu hỏi lớn xuất hiện trong giới sáng tạo: nếu AI làm được nhanh hơn, nhiều hơn và rẻ hơn, thì nghệ sĩ còn lại gì. Nỗi lo này không chỉ mang tính cá nhân, mà còn là nỗi lo của cả một ngành, khi giá trị của lao động sáng tạo đứng trước nguy cơ bị “mì ăn liền hóa”. 3 tập phim mới đây của Voices of Galaxy không trả lời câu hỏi đó bằng lý thuyết hay tuyên ngôn công nghệ, mà bằng những câu chuyện rất cụ thể. Nhìn từ xiếc, âm nhạc đến gốm Bát Tràng, AI xuất hiện không phải như kẻ thay thế, mà như một công cụ đang được con người đặt lại vị trí.

Với nghệ thuật biểu diễn, AI đứng sau hậu trường chứ không đứng trên sân khấu

Ở nghệ thuật xiếc và biểu diễn, cơ thể con người là trung tâm của mọi trải nghiệm. Mỗi động tác, mỗi cú xoay người hay khoảnh khắc giữ thăng bằng đều là kết quả của hàng năm luyện tập, của cảm xúc và phản xạ không thể sao chép. Trong câu chuyện về xiếc của Voices of Galaxy, AI không xuất hiện để tạo ra tiết mục, mà để hỗ trợ quá trình chuẩn bị. Công nghệ giúp nghệ sĩ hình dung không gian sân khấu, ánh sáng, nhịp chuyển động và bố cục tổng thể, từ đó tiết kiệm thời gian thử sai và mở rộng biên độ ý tưởng. Nhưng khi bước ra sân khấu, mọi thứ vẫn hoàn toàn phụ thuộc vào con người.

Điều này làm rõ một ranh giới quan trọng. AI có thể giúp tối ưu khâu chuẩn bị, nhưng không thể thay thế khoảnh khắc biểu diễn trực tiếp, nơi cảm xúc và cơ thể con người kết nối với khán giả theo cách không thể lập trình. Trong trường hợp này, AI đứng phía sau hậu trường, đúng nghĩa là một công cụ hỗ trợ. Nó không chiếm ánh đèn sân khấu, cũng không làm lu mờ vai trò của nghệ sĩ. Ngược lại, khi được sử dụng đúng cách, AI giúp nghệ sĩ tập trung hơn vào phần cốt lõi nhất của sáng tạo là trải nghiệm và cảm xúc.

Với âm nhạc, AI trở thành công cụ đối thoại để nghệ sĩ soi lại chính mình

Âm nhạc là một câu chuyện khác. Đây là lĩnh vực mà AI gây nhiều tranh cãi nhất, bởi khả năng tạo giai điệu, hòa âm và thậm chí là lời ca chỉ trong vài giây. Trong Voices of Galaxy, câu chuyện của Trọng Hiếu không nói về việc AI viết nhạc thay nghệ sĩ, mà xoay quanh quá trình tìm lại tiếng nói cá nhân giữa áp lực thị trường và kỳ vọng của công chúng. AI xuất hiện như một công cụ để thử nghiệm, gợi ý và đối thoại.

Thay vì ngồi hàng giờ với một ý tưởng duy nhất, nghệ sĩ có thể dùng AI để mở ra nhiều phương án, nhiều hướng tiếp cận cảm xúc khác nhau. Quan trọng hơn, AI giúp phản chiếu lại những gì nghệ sĩ đang nghĩ, từ đó buộc họ phải chọn lọc, loại bỏ và quyết định. Chính ở khâu quyết định này, con người vẫn là trung tâm. AI không có cảm xúc để biết đâu là giai điệu chạm đến mình, đâu là thứ chỉ nghe cho vui. Nó chỉ đưa ra khả năng, còn việc chọn con đường nào vẫn là trách nhiệm của nghệ sĩ.

Câu chuyện âm nhạc cho thấy một thực tế thú vị. Nguy hiểm không nằm ở việc sử dụng AI, mà nằm ở việc dùng AI để né tránh suy nghĩ nghiêm túc. Khi nghệ sĩ coi AI là công cụ đối thoại, nó giúp quá trình sáng tạo sâu hơn. Khi coi AI là lối tắt, sáng tạo trở nên dễ dãi và mất bản sắc. Ranh giới này không do công nghệ quyết định, mà do con người lựa chọn.

Với gốm Bát Tràng, AI không chạm vào bàn tay, mà chạm vào cách kể câu chuyện

Nếu xiếc và âm nhạc là những lĩnh vực đậm tính cá nhân, thì gốm Bát Tràng đại diện cho một câu chuyện khác: truyền thống. Làng nghề với lịch sử hàng trăm năm luôn đứng trước nỗi lo công nghệ sẽ làm mai một giá trị thủ công. Trong tập phim về Bát Tràng, AI không được dùng để làm gốm thay nghệ nhân. Nó không chạm vào bàn tay, không thay thế kinh nghiệm hay cảm giác vật liệu. Thứ mà AI hỗ trợ là khâu hình dung và kể chuyện.

AI giúp nghệ nhân phác thảo mẫu mã, thử nghiệm màu sắc và đặt sản phẩm trong những bối cảnh hiện đại hơn, từ đó dễ tiếp cận thế hệ trẻ. Điều này đặc biệt quan trọng trong bối cảnh truyền thống cần được kể lại bằng ngôn ngữ mới để không bị bỏ quên. Giá trị cốt lõi của gốm Bát Tràng vẫn nằm ở bàn tay và tri thức của con người, nhưng AI giúp câu chuyện đó đi xa hơn, vượt ra khỏi phạm vi làng nghề để đến với xã hội đương đại.

Ở đây, AI không phá vỡ truyền thống, mà trở thành cầu nối giữa quá khứ và hiện tại. Vấn đề không phải là công nghệ có xuất hiện hay không, mà là con người có chủ động dùng nó để kể đúng câu chuyện của mình hay không.

AI đang đứng ở đâu trong sáng tạo, câu trả lời nằm ở lựa chọn của con người

Nhìn tổng thể từ ba câu chuyện, có thể thấy một điểm chung rõ ràng. AI không tự định nghĩa sáng tạo, cũng không tự quyết định giá trị nghệ thuật. Nó không có động cơ, không chịu trách nhiệm và không có câu chuyện để kể. Vị trí của AI trong sáng tạo phụ thuộc hoàn toàn vào cách con người sử dụng nó. Khi được đặt đúng vai trò, AI khuếch đại khả năng của nghệ sĩ, giúp họ đi xa hơn với những giá trị vốn có. Khi bị lạm dụng, nó làm sáng tạo trở nên dễ dãi và mất chiều sâu.

Voices of Galaxy không cố gắng chứng minh rằng AI là cứu tinh của nghệ thuật, cũng không biến công nghệ này thành kẻ thù. Thông điệp xuyên suốt là sáng tạo có trách nhiệm luôn bắt đầu từ con người. Trong một thế giới mà ai cũng có thể tạo ra thứ trông giống nghệ thuật chỉ trong vài giây, giá trị thật sẽ thuộc về những người biết mình là ai, muốn kể câu chuyện gì và vì sao họ chọn kể câu chuyện đó. Vậy thì AI đang đứng ở đâu trong sáng tạo? Câu trả lời là ở đúng vị trí mà con người cho phép.