Tại sao người dân ở hòn đảo này sống trên 100 tuổi mà vẫn rất khỏe mạnh?

Con người đã mất hàng ngàn năm, lục tìm mọi ngóc ngách khắp khắp các châu lục để kiếm tìm cho mình một con suối nguồn tươi trẻ. Quãng đường ấy có rất nhiều khó khăn và cả những cái giá đắt phải trả, nhưng hi vọng về một cuộc sống trường thọ và khỏe mạnh chưa bao giờ khiến chúng ta bỏ cuộc.

Vậy mà có những người, chỉ cần sinh ra trên quần đảo Okinawa giữa biển Hoa Đông, là đã tự nhiên được trao cho món quà: Một tuổi thọ dài hơn bất kỳ ai trên Trái Đất, với đại đa số là những năm tháng khỏe mạnh đến kinh ngạc.

Ở Okinawa, cứ 100.000 người sẽ có 68 người sống trên 100 tuổi – tỷ lệ gấp 3 lần trong mẫu dân số tương tự ở Hoa Kỳ. Ngay cả tính theo mức trung bình của Nhật Bản, quốc gia có tuổi thọ cao nhất thế giới, người dân ở quần đảo Okinawa cũng sống lâu hơn 40% so với những người dân Nhật Bản khác.

Quần đảo Okinawa nhìn từ trên cao

Các nhà khoa học đã dành hàng thập kỷ để khám phá bí mật tuổi thọ của người Okinawa - cả về gen và lối sống của họ. Một trong những yếu tố thú vị nhất đã thu hút sự chú ý của các nhà khoa học gần đây là tỷ lệ carbohydrate:protein cao trong chế độ ăn của người Okinawa. Họ ăn rất nhiều khoai lang, như là nguồn cung cấp calo chính cho cuộc sống.

"Điều này hoàn toàn trái ngược với các chế độ ăn kiêng phổ biến hiện nay, khuyến cáo mọi người ăn nhiều protein và ít carbohydrate", nhà nghiên cứu dinh dưỡng và lão hóa Samantha Solon-Biet tại Đại học Sydney cho biết. Mặc cho sự thịnh hành của chế độ ăn kiêng Atkins và Paleo, có rất ít bằng chứng cho thấy một chế độ ăn giàu protein thực sự mang lại lợi ích lâu dài.

Vậy thay cho các chế độ ăn này, liệu tỷ lệ 10:1 của carbohydrate so với protein, được mệnh danh là "tỷ lệ Okinawa", có phải là bí mật cho một cuộc sống trường thọ và khỏe mạnh? 

Mặc dù vẫn còn quá sớm để đề xuất bất kỳ thay đổi lối sống dựa trên những quan sát này, nhưng bằng chứng mới nhất - từ các nghiên cứu theo dõi lâu dài trên người và thử nghiệm trên động vật - cho thấy giả thuyết này đáng được quan tâm.

Theo những phát hiện này, chế độ ăn ít chất đạm, giàu carbohydrate tạo ra các phản ứng sinh lý khác nhau bảo vệ chúng ta khỏi các bệnh liên quan đến tuổi tác - bao gồm ung thư, bệnh tim mạch và bệnh Alzheimer. "Tỷ lệ Okinawa" có thể tạo ra sự cân bằng trong chế độ ăn uống tối ưu giúp đạt được những hiệu quả đó.

Phần lớn nghiên cứu này đến từ dự án Okinawa Centenarian Study (OCS), trong đó, các nhà khoa học đã điều tra sức khỏe của nhóm dân số già, sống trên hơn 150 hòn đảo ở Okinawa từ năm 1975. Tính đến năm 2016, OCS đã thu thập được dữ liệu từ khoảng 1.000 người sống trên 100 tuổi trong khu vực này.

Thay vì phải chịu sự lão hóa kéo dài, những người già sống trên 100 tuổi ở Okinawa dường như đã trì hoãn được nhiều tác động thông thường của lão hóa, với gần hai phần ba trong số họ vẫn sống tự lập được ở tuổi 97.

Những người trên 100 tuổi ở Okinawa dường như không có các dấu hiệu điển hình của bệnh tim mạch, không có sự tích tụ của các mảng vôi hóa vôi cứng cứng xung quanh các động mạch có thể dẫn đến suy tim. Nhóm dân số già nhất ở Okinawa cũng có tỷ lệ ung thư, tiểu đường và chứng mất trí thấp hơn nhiều so với các vùng khác.

Những người dân Okinawa không những sống thọ, mà còn rất khỏe mạnh

Trúng số độc đắc từ bộ gen

Với những kết quả này, không còn gì phải nghi ngờ rằng quần đảo Okinawa có một quần thể dân số hết sức đặc biệt. Nhưng lý do nào có thể giải thích cho tuổi thọ phi thường của họ?

May mắn di truyền có thể là một yếu tố quan trọng. Nhờ vào đặc điểm địa lý của các hòn đảo, quần thể dân số ở Okinawa đã sống tương đối cô lập trong suốt một khoảng thời gian dài trong lịch sử, điều này có thể đem lại cho họ một hồ sơ di truyền độc đáo.

Các nghiên cứu sơ bộ cho thấy hệ gen của người dân Okinawa có tỷ lệ biến thể gen APOE4 thấp, trên thực tế, biến thể gen này có thể làm tăng nguy cơ mắc bệnh tim và Alzheimer.

Người sinh ra ở Okinawa cũng có cơ hội cao mang một biến thể bảo vệ của gen FOXO3, liên quan đến việc điều chỉnh sự trao đổi chất và tăng trưởng tế bào. Điều này khiến họ thấp bé hơn nhưng ngược lại, giúp bảo vệ họ khỏi nguy cơ mắc các bệnh liên quan đến lão hóa, bao gồm cả ung thư.

Tuy nhiên, chỉ với các gen tốt chưa chắc đã giải thích được toàn bộ tuổi thọ của người Okinawa. Đóng góp vào kết quả đó, các yếu tố lối sống cũng có vai trò rất quan trọng.

Dự án nghiên cứu OCS phát hiện ra rằng người dân Okinawa có tỷ lệ hút thuốc thấp hơn hầu hết mọi nơi trên thế giới. Và bởi vì họ làm việc chủ yếu trong môi trường nông nghiệp và ngư nghiệp, mức độ hoạt động thể chất của họ cũng sẽ cao. Mô hình tổ chức cộng đồng chặt chẽ cũng giúp cư dân Okinawa duy trì một đời sống xã hội năng động khi về già.

Trên thực tế, các kết nối xã hội cũng đã được chứng minh giúp cải thiện sức khỏe và tuổi thọ, thông qua việc làm giảm các phản ứng căng thẳng của cơ thể. (Ngược lại, cô đơn đã được chứng minh là có hại như hút 15 điếu thuốc mỗi ngày).

Một cụ bà 92 tuổi tham gia câu lạc bộ múa ở Okinawa, câu lạc bộ này có khoảng 30 người già cả nam và nữ đều trên 80 tuổi

Ngoài ra, chế độ ăn của người Okinawa cũng có tiềm năng thay đổi quan điểm của chúng ta về lão hóa lành mạnh. Không giống như hầu hết các nước Châu Á, lương thực chính của người Okinawa không phải là gạo, mà là khoai lang.

Người dân Okinawa cũng ăn rất nhiều rau có màu xanh và vàng - chẳng hạn như mướp đắng - và các sản phẩm đậu nành được chế biến theo nhiều cách khác nhau. Mặc dù họ ăn thịt lợn, cá và các loại thịt khác, nhưng chúng chỉ chiếm một phần nhỏ trong chế độ ăn, còn lại chủ yếu là thực phẩm có nguồn gốc thực vật.

Do đó, chế độ ăn truyền thống của người Okinawa có rất nhiều vitamin và khoáng chất thiết yếu - bao gồm cả chất chống oxy hóa – đồng thời cũng ít calo. Đặc biệt là trong quá khứ, trước khi thức ăn nhanh du nhập vào quần đảo, người dân Okinawa trung bình ăn ít hơn khoảng 11% calo so với mức tiêu thụ bình thường của một người trưởng thành khỏe mạnh.

Vì lý do này, một số nhà khoa học tin rằng người dân Okinawa là một minh chứng cho thấy hiệu quả của chế độ ăn hạn chế calo. Từ những năm 1930, một số bác sĩ và nhà khoa học đã lập luận việc liên tục hạn chế lượng năng lượng bạn tiêu thụ có thể mang lại nhiều lợi ích vượt ra khỏi khuôn khổ giảm cân - bao gồm cả việc giảm tốc độ quá trình lão hóa.

Một trong những thí nghiệm hấp dẫn nhất, các nhà khoa học cho một nhóm khỉ ăn ít calo hơn 30% so với những con khỉ trung bình khác. Họ quan sát thấy tỷ lệ tử vong do các bệnh liên quan đến lão hóa đã giảm tới 63% trong khoảng thời gian 20 năm. Những con khỉ ăn ít cũng trông trẻ hơn - chúng có ít nếp nhăn hơn và bộ lông của chúng vẫn giữ được vẻ bóng mượt trẻ trung chứ không chuyển sang màu xám.

Do nhiều khó khăn thực tế, các thử nghiệm lâm sàng dài hạn tương tự trên người vẫn chưa được hoàn thành, nhưng một thử nghiệm gần đây kéo dài 2 năm do Viện Lão hóa Quốc gia Hoa Kỳ tài trợ đã tiết lộ: Những người hạn chế lượng calo trong chế độ ăn uống cho thấy sức khỏe tim mạch tốt hơn - bao gồm huyết áp và cholesterol đều thấp hơn.

Chế độ ăn của người Okinawa: 67% khoai lang, 12% cơm, 9% các loại rau, 6% đậu, 3% các loại hạt khác, 2% thịt, thịt gia cầm, cá, 1% các loại thực phẩm khác

Khoa học vẫn chưa biết rõ lý do tại sao một chế độ ăn hạn chế calo sẽ đem lại lợi ích, nhưng có nhiều cơ chế tiềm năng giải thích được hiệu ứng đó.

Một khả năng là việc hạn chế calo làm thay đổi tín hiệu năng lượng của tế bào, dẫn đến việc cơ thể để dành nhiều nguồn lực hơn cho việc bảo quản và bảo trì - như sửa chữa DNA - thay vì tăng trưởng và sinh sản, đồng thời hạn chế 'stress oxy hóa' do các sản phẩm phụ độc hại của quá trình trao đổi chất gây ra. Stress oxy hóa có thể gây tổn thương tế bào.

Tuy nhiên, những lợi ích từ Chế độ ăn Okinawa không chỉ đến từ việc hạn chế lượng calo.

Solon-Biet đã thực hiện một loạt các nghiên cứu trên động vật, nhằm kiểm tra ảnh hưởng của thành phần thực phẩm đối với sự lão hóa của chúng. Nhóm của bà liên tục phát hiện ra chế độ ăn giàu carbohydrate, ít protein giúp kéo dài tuổi thọ của nhiều loài động vật. Nghiên cứu gần đây nhất cho thấy nó còn giúp làm giảm một số dấu hiệu lão hóa trong não.

Đáng ngạc nhiên hơn, Solon-Biet phát hiện tỷ lệ carbohydrate:protein tối ưu là 10:1- giống như tỷ lệ Okinawa.

Mặc dù chưa có bất kỳ thử nghiệm lâm sàng nào trên người chứng minh cho chế độ ăn này, Solon-Biet trích dẫn các nghiên cứu dịch tễ học trên khắp thế giới, tất cả đều đưa ra kết luận tương tự. Các quần thể có tuổi thọ cao khác cũng có chế độ ăn protein tương đối thấp, bao gồm người Kitavans sống trên một hòn đảo nhỏ ở Papua New Guinea, người Tsimane Nam Mỹ và người ăn theo chế độ ăn Địa Trung Hải.

Một lần nữa, các cơ chế chính xác là rất khó xác định. Giống như việc hạn chế calo, chế độ ăn ít protein dường như thúc đẩy quá trình sửa chữa và bảo trì tế bào. Karen Ryan, một nhà sinh học dinh dưỡng tại Đại học California, Davis, chỉ ra rằng sự khan hiếm axit amin có thể khuyến khích các tế bào sửa chữa để tái chế các vật liệu cũ (thay vì tổng hợp protein mới).

Cùng với nhau, những thay đổi này có thể ngăn chặn sự tích lũy lão hóa của các protein bị hư hỏng trong các tế bào. Sự tích tụ các protein bị hư hỏng này có thể là nguyên nhân gây ra nhiều bệnh – vì vậy hiệu ứng dọn dẹp thường xuyên xảy ra khi chúng ta ăn chế độ ăn ít protein có thể ngăn ngừa nó.

Một sạp thực phẩm tại Okinawa

Tóm lại, liệu bạn có nên bắt đầu áp dụng chế độ ăn Okinawa? Không hẳn. Ryan chỉ ra một số bằng chứng cho thấy lượng protein thấp có thể hạn chế tổn thương trong cơ thể đến tuổi 65, nhưng sau đó, việc tăng protein có thể có lợi hơn.

Còn một điều đáng chú ý nữa, đó là giá trị tương đối của protein và carbohydrate có thể phụ thuộc vào nguồn protein: chế độ ăn giàu protein từ thực vật dường như tốt hơn chế độ ăn nhiều thịt hoặc sữa. Vì vậy, người dân Okinawa có thể sống lâu hơn, do một thực tế là họ đang ăn (hầu hết) trái cây và rau quả, thay vì hàm lượng carb cao, hàm lượng protein thấp.

Cuối cùng, sức khỏe của người Okinawa có lẽ là sự kết hợp may mắn của nhiều yếu tố. Sự tương tác cụ thể giữa các yếu tố này cũng rất quan trọng. Vì vậy, chúng ta có thể vẫn sẽ cần nhiều năm nghiên cứu nữa để hiểu được tầm quan trọng của từng thành phần đó, trước khi tìm ra được công thức cuối cùng cho một loại thuốc tiên hoặc ít ra là một chế độ ăn phù hợp giúp lưu giữ tuổi trẻ.

Tham khảo BBC