Bài học cho những quốc gia đang chuyển sang xe điện nhìn từ thành công của Na Uy

Vào năm 2016, lượng tiêu thụ xe điện đã chiếm đến 1/4 toàn thị trường Na Uy và quốc gia này đặt mục tiêu chỉ bán xe điện vào năm 2025. Tính đến tháng 5/2023, quốc gia Bắc Âu này đã có hơn 25.000 điểm sạc, tức có số trạm sạc bình quân trên mỗi chiếc xe điện nhiều nhất thế giới. Đến tháng 6/2023, hơn 96% số xe mới bán ra tại Na Uy là ô tô điện hoặc xe Hybrid.

Thậm chí vào năm 2022, lần đầu tiên trong lịch sử Na Uy có một dòng xe điện là Tesla Model Y trở thành mẫu ô tô bán chạy nhất nước, vược qua các ông lớn như Volkswagen vốn đã thống trị thị trường này suốt nhiều năm.

Theo hãng tin Bloomberg, thành công của Na Uy chủ yếu đến từ chương trình hỗ trợ của chính phủ, giảm thuế, tăng cường đầu tư cơ sở hạ tầng nhằm phát triển năng lượng xanh.

Thế nhưng thành công quá sớm và nhanh chóng này của Na Uy lại đang kéo theo một hệ lụy: Người dân quá phụ thuộc vào những khoản hỗ trợ khi mua xe điện và có thể từ bỏ sản phẩm này khi không còn lợi ích trợ cấp nữa.

Trên thực tế, bài toán nan giải của Na Uy cũng là điều mà Mỹ sẽ phải đối mặt sau này khi những chính sách hỗ trợ hết hiệu lực và xe điện chẳng còn nhiều ưu thế trước ô tô xăng. Đạo luật chống lạm phát (IRA) của Mỹ đã tạo cú hích lớn cho ngành xe điện nhưng chúng cũng sẽ “gây nghiện” với khách hàng, qua đó khiến họ từ chối mua sản phẩm khi không còn hỗ trợ.

Mặt trái của xe điện

Năm 2022, báo cáo chính thức của chính phủ cho thấy chương trình hỗ trợ xe điện của Na Uy tốn khoảng 4 tỷ USD tiền thuế, tương đương 2% tổng số. Mặc dù số tiền này giúp giảm các phương tiện chạy bằng nhiên liệu hóa thạch nhưng lại lấy đi mất nguồn ngân sách đầu tư cho đường sá, vốn cần được nâng cấp, cải tạo rất nhiều trong điều kiện thời tiết giá lạnh quanh năm ở Na Uy.

Bên cạnh đó, thị trường xe điện ở Na Uy cũng đã bước vào giai đoạn bão hòa khi lượng tiêu thụ sản phẩm này chiếm đến 96% số ô tô mới bán ra, một thành quả mà nhiều quốc gia cần hơn 10 năm nữa mới có thể đạt đến, chưa kể lượng cơ sở hạ tầng được xây dựng cho xe điện.

Thậm chí ngày càng nhiều chính trị gia Na Uy chỉ trích việc giảm lệ phí cầu đường cho xe điện khi làm xói mòn ngân sách. Những chính trị gia này cho rằng xe điện chẳng tốt hơn ô tô xăng là bao khi vẫn gây ô nhiễm môi trường thông qua ắc quy, vẫn sử dụng cơ sở hạ tầng và làm xói mòn đường sá như các phương tiện khác nhưng lại đóng phí thấp hơn.

Một số chuyên gia còn chỉ trích xe điện chẳng làm giảm ùn tắc giao thông và những cục ắc quy khiến chúng nặng hơn so với xe truyền thống, gây ảnh hưởng nhiều hơn đến cơ sở hạ tầng khi lốp xe ma sát trên đường.

Tệ hơn, mạng lưới điện năng của Na Uy chưa thể đáp ứng được nhu cầu sản xuất lẫn sạc xe điện nếu chuyển đổi hoàn toàn. CEO Ragnhild Janbu Fresvik của hãng thủy điện Eviny cho biết nếu đà phát triển xe điện còn tiếp tục như hiện nay thì mạng lưới điện ở Na Uy sẽ quá tải trong vài năm nữa.

“Chúng tôi chưa được chuẩn bị để mở rộng mạng lưới điện theo kịp tốc độ phát triển của ngành xe điện”, CEO Fresvik thừa nhận.

Chính vì lẽ đó, các nhà hoạch định chính sách của Na Uy đã quyết định dỡ bỏ dần hỗ trợ nhằm chuyển ngân sách cho những mục tiêu cần thiết hơn. Thế nhưng điều trớ trêu là quyết định này có thể phá hỏng thành quả xây dựng suốt gần 10 năm qua của quốc gia Bắc Âu này.

Giám đốc điều hành Hakon Vis của Recharge, một công ty vận hành mạng lưới trạm sạc ở Na Uy cho biết chính phủ nước này đang cắt giảm hỗ trợ quá nhanh gây ảnh hưởng đến thị trường.

Năm 2022, Na Uy đã loại bỏ các ưu đãi khi mua xe điện mới đã tồn tại nhiều năm qua, khiến lượng đăng ký ô tô cá nhân giảm 20% trong nửa đầu năm 2023.

“Bạn cần xu thế phát triển xe điện như một quả cầu tuyết lăn, càng ngày càng lớn, nhưng quả cầu tuyết này đang bị chững lại”, CEO Vis than thở.

Dục tốc bất đạt

Ngay trong chính phủ Na Uy, câu chuyện chấm dứt hỗ trợ ngành xe điện cũng trở thành chủ đề nóng bỏng. Một số chính trị gia cho rằng tiền ngân sách đầu tư ở mảng này quá nhiều trong khi Na Uy còn rất nhiều nơi cần nguồn vốn công của chính phủ hơn. Một số khác thì cho rằng Na Uy cần giữ các chương trình hỗ trợ nhằm đạt được các mục tiêu khí hậu, giảm phát thải nhà kính xuống 0 như đã đề ra.

Trớ trêu hơn, ngay cả những người sở hữu xe xăng truyền thống, chiếm khoảng 72% số lượng phương tiện lưu thông trên đường hiện nay của Na Uy, cũng đang chỉ trích những ai mua xe điện. Nguyên nhân là vì phần lớn những khách hàng xe điện đời đầu là người giàu, trong khi tầng lớp nghèo khó hoặc cận trung lưu lại chẳng đủ tiền để thay đổi phương tiện.

Hậu quả là nếu chính phủ cắt giảm hỗ trợ ngay thì sau này những người nghèo muốn mua xe điện sẽ phải chịu thiệt nhiều hơn.

Thế rồi câu chuyện phân biệt giữa khu vực thành thị, nơi xe điện phổ biến, và khu vực nông thôn, hẻo lánh, nơi ô tô xăng chiếm đa số cũng trở thành vấn đề bàn cãi tại Na Uy.

Trong suốt 30 năm qua, dòng xe điện tại Na Uy được miễn thuế khi mua xe, bình quân vào khoảng hơn 27.000 USD/chiếc, đồng thời với đó là miễn thuế giá trị gia tăng 25%. Với dòng xe lai cả điện và xăng thì sẽ tính dựa trên trọng lượng xe xuống đường cũng như lượng khí thải nhà kính.

Thế nhưng từ tháng 1/2023, Na Uy đã bắt đầu áp một phần nhỏ thuế lên những người mua xe điện, qua đó cho thấy dấu hiệu chấm dứt ưu đãi và khiến xu thế mua sản phẩm này giảm tốc. Mặc dù một số hỗ trợ như giảm phí cầu phà vẫn còn với xe điện nhưng sức hút của sản phẩm này đã suy giảm khi chính phủ cắt giảm trợ giúp về thuế.

Liên đoàn xe điện Na Uy (NEVA) cho rằng tham vọng dừng hỗ trợ ngành xe điện để dành ngân sách cho mảng khác của chính phủ hiện nay là quá vội vàng.

“Chúng tôi đã cảnh báo rằng việc dừng hỗ trợ không nên diễn ra quá vội vàng. Chúng ta cần khởi đầu chậm rãi, xem phản ứng của thị trường rồi điều chỉnh theo”, Tổng thư ký Petter Haugneland của NEVA nhấn mạnh.

Trước đó, chính sách miễn phí bãi đỗ xe cho ô tô điện ở Na Uy đã chấm dứt từ năm 2017, những trường hợp được miễn phí lệ phí cầu đường đã chấm dứt từ năm 2022 còn chương trình miễn thuế cho hãng xe hơi làm ô tô điện cũng đã dừng suốt 2 năm qua.

*Nguồn: Bloomberg