Loại thuốc trị giá hàng tỷ đô la được phát hiện trên Đảo Phục Sinh ẩn chứa một bí ẩn mà không phải ai cũng biết!

Một loại thuốc từng được xem là "kỳ quan" trong y học hiện đại, có khả năng mở ra hy vọng điều trị hàng loạt căn bệnh hiểm nghèo, hóa ra lại ẩn chứa một câu chuyện lịch sử phức tạp ít người biết đến.

Đó là rapamycin, kháng sinh được phát hiện lần đầu trên Đảo Phục Sinh vào năm 1964, hiện nay đã trở thành nền tảng của một ngành công nghiệp dược phẩm trị giá hàng tỷ đô la, nhưng nguồn gốc của nó vẫn gợi ra nhiều tranh cãi về đạo đức và quyền lợi của cộng đồng bản địa.

Rapamycin, được đặt tên theo tên bản địa của hòn đảo Rapa Nui, ban đầu được phát triển như một chất ức chế miễn dịch để ngăn ngừa đào thải trong cấy ghép nội tạng và cải thiện hiệu quả của stent trong điều trị bệnh động mạch vành.

Sau đó, phạm vi sử dụng của thuốc nhanh chóng mở rộng: từ ung thư, tiểu đường, các bệnh thoái hóa thần kinh cho đến lĩnh vực nghiên cứu chống lão hóa. Hiện nay, rapamycin là một trong những loại thuốc được giới khoa học nhắc đến nhiều nhất, với hơn 59.000 công trình nghiên cứu đã được công bố trên PubMed, minh chứng cho sức hút khổng lồ mà nó tạo ra.

Điểm đặc biệt của rapamycin nằm ở khả năng ức chế TOR (mục tiêu của rapamycin kinase), một loại protein điều phối sự phát triển, trao đổi chất và phản ứng của tế bào trước các yếu tố dinh dưỡng, căng thẳng hay tín hiệu môi trường.

Vì đóng vai trò trung tâm trong hàng loạt hoạt động thiết yếu của tế bào, TOR trở thành "điểm nóng" nghiên cứu, và sự rối loạn của nó gắn liền với nhiều căn bệnh từ ung thư, rối loạn chuyển hóa đến lão hóa.

Thế nhưng, ít ai biết rằng hành trình để rapamycin ra đời bắt nguồn từ một chuyến thám hiểm y tế đến Đảo Phục Sinh mang tên METEI (Medical Expedition to Easter Island) vào cuối năm 1964. Dưới sự dẫn dắt của bác sĩ Stanley Skoryna và nhà vi khuẩn học Georges Nogrady từ Canada, METEI được Tổ chức Y tế Thế giới tài trợ và Hải quân Hoàng gia Canada hỗ trợ hậu cần.

Trong ba tháng lưu trú, đoàn đã khám sức khỏe cho gần 1.000 cư dân trên đảo, thu thập mẫu sinh học và tiến hành khảo sát hệ động thực vật. Chính Nogrady đã mang về hơn 200 mẫu đất, trong đó chứa vi khuẩn Streptomyces hydroscopicus - nguồn gốc của rapamycin.

Tuy nhiên, cách METEI tiến hành lại phản ánh rõ nét một thời kỳ khoa học gắn liền với tư duy thực dân. Người dân bản địa Rapa Nui bị biến thành "phòng thí nghiệm sống" trong mắt các nhà nghiên cứu.

Họ được khuyến khích tham gia bằng quà tặng, thực phẩm, thậm chí có sự can thiệp của một linh mục địa phương nhằm thúc ép cộng đồng tham gia. Các nhà khoa học xuất phát từ giả định rằng người Rapa Nui là một quần thể "biệt lập và đồng nhất", trong khi trên thực tế, lịch sử của họ trải qua nhiều biến động, từ di cư, nô lệ cho đến dịch bệnh.

Sai lầm này khiến mục tiêu nghiên cứu về di truyền và sức khỏe cộng đồng gần như thất bại, và kết quả là không có dự án tiếp nối nào sau khi sân bay quốc tế của đảo được hoàn thành năm 1967.

Dẫu vậy, từ chính mẫu đất đó, hành trình của rapamycin đã khởi động. Tại phòng thí nghiệm của công ty dược Ayerst ở Canada, nhà khoa học Surendra Sehgal và nhóm nghiên cứu đã phân lập thành công rapamycin.

Sau nhiều thập kỷ nghiên cứu và phát triển, cuối cùng thuốc được thương mại hóa vào cuối những năm 1990 dưới tên Rapamune, trở thành bước ngoặt trong điều trị cấy ghép và ung thư. Thế nhưng, trong hầu hết các công trình mang tính nền tảng, tên tuổi Nogrady và METEI gần như không được nhắc đến.

Câu chuyện này đặt ra câu hỏi nhức nhối: người Rapa Nui được hưởng gì từ phát hiện mang lại lợi nhuận hàng tỷ đô la này? Trên thực tế, họ chưa từng nhận được bất kỳ khoản lợi ích tài chính hay tái đầu tư nào từ các công ty dược phẩm hưởng lợi trực tiếp từ rapamycin. Đây là ví dụ điển hình cho cái gọi là "cướp đoạt sinh học" - khi tri thức và tài nguyên của cộng đồng bản địa bị khai thác để phục vụ lợi ích thương mại mà họ không hề có tiếng nói.

Một số ý kiến phản biện cho rằng vì vi khuẩn tạo ra rapamycin sau đó được phát hiện ở nhiều nơi khác, và vì người Rapa Nui cũng chưa từng biết đến công dụng của nó, nên không thể coi đó là sự "đánh cắp".

Thế nhưng, thực tế không thể phủ nhận: phát hiện mang tính bước ngoặt này chỉ xảy ra nhờ vào chuyến thám hiểm tới Đảo Phục Sinh, nhờ vào việc con người ở đây trở thành đối tượng nghiên cứu, và nhờ vào sự hiện diện của vùng đất Rapa Nui.

Trong bối cảnh quốc tế, Công ước Đa dạng Sinh học năm 1992 và Tuyên bố về Quyền của Người Bản địa năm 2007 đều khẳng định quyền lợi của cộng đồng bản địa với tài nguyên sinh học, yêu cầu sự đồng thuận cũng như bồi thường trước khi khai thác. Nhưng khi METEI diễn ra, những quy chuẩn này chưa tồn tại. Và đến nay, câu hỏi về việc công nhận, ghi nhận và đền bù cho người Rapa Nui vẫn còn bỏ ngỏ.

Rapamycin đã làm thay đổi y học toàn cầu, nhưng câu chuyện về nguồn gốc của nó nhắc nhở rằng phía sau mỗi khám phá khoa học vĩ đại luôn tồn tại một di sản xã hội phức tạp. Nó không chỉ là thành tựu khoa học, mà còn là minh chứng cho những giới hạn của đạo đức nghiên cứu, những thiên kiến hệ thống và sự bỏ quên những đóng góp thầm lặng của cộng đồng bản địa.

Để những "rapamycin tiếp theo" thực sự mang lại lợi ích công bằng cho nhân loại, có lẽ khoa học cần học cách tôn trọng, công nhận và chia sẻ giá trị với những con người và vùng đất đã góp phần làm nên những phát hiện ấy.