Vì sao động vật hoang dã không có đôi tai cụp? Bí ẩn giải mã từ thí nghiệm thuần hóa cáo bạc nổi tiếng

Tai cụp, đuôi cong hay bộ lông loang lổ vốn là những hình ảnh quen thuộc ở động vật nuôi trong gia đình. Tuy nhiên, thật hiếm khi bắt gặp những đặc điểm này ở các loài hoang dã. Câu hỏi vì sao điều đó xảy ra đã khiến nhiều nhà khoa học băn khoăn từ thời Charles Darwin. Và phải đến khi thí nghiệm thuần hóa cáo bạc của Dmitry Belyayev ra đời, bức tranh mới dần trở nên rõ ràng hơn.

Năm 1959, Belyayev bắt đầu một trong những thí nghiệm táo bạo nhất trong lịch sử nghiên cứu hành vi động vật: thuần hóa loài cáo bạc, một động vật vốn hoang dã và luôn giữ khoảng cách với con người. 

Nhiều ý kiến cho rằng kế hoạch khó lòng thành công, bởi quá trình thuần hóa những loài như chó hay ngựa thường kéo dài hàng nghìn năm và phần lớn diễn ra một cách vô thức. Tuy vậy, chỉ sau vài thế hệ, những con cáo đầu tiên không còn tỏ ra sợ hãi con người đã xuất hiện trong đàn của ông.

Đến thế hệ thứ 20, tương đương 25 năm, Belyayev và cộng sự Lyudmila Trut chính thức tạo ra một dòng cáo có thể sống trong nhà như thú cưng. Điều khiến giới khoa học đặc biệt kinh ngạc không chỉ là tốc độ thuần hóa, mà còn là những thay đổi ngoại hình xuất hiện song song với tính cách hiền hòa của chúng. Những con cáo về sau dần sở hữu mặt ngắn hơn, răng nhỏ hơn, đuôi cong, bộ lông biến đổi và đặc biệt là đôi tai cụp mềm mại - một đặc điểm hầu như không tồn tại ở họ hàng hoang dã của chúng.

Các nhà khoa học nhận ra rằng hiện tượng này không hề đơn lẻ. Từ lâu, Darwin đã quan sát rằng gần như mọi loài động vật được con người thuần hóa đều xuất hiện một bộ đặc điểm lặp đi lặp lại: não nhỏ hơn, răng và mõm ngắn, đuôi cong, màu lông loang và hành vi giống con non. Tập hợp thay đổi này được gọi chung là “hội chứng thuần hóa”. Tuy nhiên, câu hỏi lớn nhất vẫn còn bỏ ngỏ: vì sao chọn lọc tính cách lại kéo theo thay đổi cơ thể?

Trong nhiều năm, giả thuyết phổ biến cho rằng các gen điều khiển tính thuần tính và đặc điểm ngoại hình cùng nằm trong một mạng lưới điều hòa chung. Khi chọn đặc tính hiền hòa, con người vô tình tác động lên toàn bộ mạng lưới đó, khiến tai cụp hay đuôi cong xuất hiện như hệ quả. Thế nhưng, giả thuyết này gặp hạn chế khi đòi hỏi sự tồn tại của một mạng lưới di truyền quá lớn và mạnh, nhưng lại không gây tử vong khi bị thay đổi.

Một lời giải thích thuyết phục hơn xuất hiện khi các nhà nghiên cứu quay lại với cấu trúc nền tảng trong quá trình phát triển phôi: mào thần kinh. Được nhà giải phẫu Wilhelm His Sr mô tả từ thế kỷ 19, mào thần kinh là nguồn gốc của nhiều mô quan trọng như sụn tai, sắc tố da, hệ thần kinh ngoại biên và tuyến nội tiết, trong đó có tuyến thượng thận - cơ quan điều khiển phản ứng sợ hãi. 

Khi con người chọn những cá thể hiền hơn để sinh sản, vô tình họ đã chọn cả những con có sự giảm nhẹ trong phát triển mào thần kinh. Sự biến đổi này lan tỏa sang nhiều bộ phận khác, dẫn đến tai mềm, đuôi cong và màu lông nhạt.

Tuy nhiên, một nghiên cứu mới năm 2023 đặt ra cách nhìn khác. Hai nhà sinh thái học Ben Thomas Gleeson và Laura Wilson cho rằng cách giải thích dựa trên mào thần kinh có thể quá đơn giản. Theo họ, những thay đổi ở thú nuôi không nhất thiết là tác dụng phụ của tính cách mà có thể là hậu quả của việc các đặc điểm hoang dã không còn được duy trì. 

Khi động vật được con người bảo vệ, không cần tránh kẻ săn mồi, không phải cạnh tranh gay gắt để sinh sản và luôn được cung cấp thức ăn, những đặc tính từng rất hữu ích như đôi tai dựng để định vị âm thanh và chống viêm dần biến mất theo thời gian.

Bằng chứng là ngay cả trong điều kiện chọn lọc theo hướng hung hăng, một số đặc điểm thuộc hội chứng thuần hóa vẫn xuất hiện. Điều đó cho thấy quá trình thuần hóa phức tạp hơn nhiều so với những gì các thí nghiệm trước đây mô tả.

Cho tới nay, cả hai giả thuyết đều có lý lẽ riêng và không loại trừ nhau. Có thể tai cụp xuất hiện do ảnh hưởng sinh học từ phôi thai, hoặc vì các áp lực tiến hóa tự nhiên biến mất khi động vật sống gần con người hoặc là sự kết hợp của cả hai yếu tố.

Nhưng nếu phải tìm một câu trả lời gọn gàng cho câu hỏi vì sao chó, mèo hay thỏ nhà lại có đôi tai mềm rũ xuống trong khi họ hàng hoang dã của chúng không có, thì đó chính là: con người đã tạo ra chúng như vậy, và những động vật ấy theo cách của riêng mình cũng góp phần định hình lịch sử loài người.