Ai Cập cổ đại tồn tại lâu đến mức những nhà 'Ai Cập học' đầu tiên chính là người Ai Cập cổ đại!

Khi nhắc đến Ai Cập cổ đại, người ta thường nghĩ ngay đến những kim tự tháp khổng lồ, tượng Nhân sư uy nghiêm hay các ngôi đền tráng lệ nằm bên dòng sông Nile. Nhưng ít ai biết rằng, chính người Ai Cập cổ đại, những chủ nhân của nền văn minh huyền thoại ấy lại là những "nhà khảo cổ" đầu tiên, những người từng nghiên cứu, trùng tu và bảo tồn quá khứ của chính họ, từ hàng nghìn năm trước khi khái niệm "khảo cổ học" ra đời.

Nền văn minh Ai Cập tồn tại suốt gần ba thiên niên kỷ, lâu đến mức mà vào thời các pharaoh sau này, nhiều di tích vĩ đại đã trở nên cổ xưa ngay cả trong mắt họ. Với những người cai trị ấy, các công trình của tổ tiên không chỉ là tàn tích của một thời huy hoàng, mà còn là một phần di sản sống động, cần được gìn giữ, nghiên cứu và đôi khi là tái sử dụng.

Chính nhờ vậy, lịch sử Ai Cập không chỉ được viết nên bằng những đền đài mới, mà còn được duy trì thông qua quá trình "khai quật" và "phục dựng" của chính người Ai Cập cổ đại.

Một trong những minh chứng nổi bật nhất cho "khảo cổ học nội sinh" này là câu chuyện về Tượng Nhân sư Lớn ở Giza. Được xây dựng khoảng năm 2.500 trước Công nguyên, đến thế kỷ 14 trước Công nguyên (tức hơn 1.000 năm sau) pho tượng đã bị chôn vùi gần hết trong cát sa mạc.

Khi ấy, hoàng tử Thutmose trẻ tuổi (về sau là Pharaoh Thutmose IV) đến nghỉ ngơi gần tượng và ngủ thiếp đi. Trong giấc mơ, Nhân sư, được xem là hiện thân của thần Mặt trời đã nói rằng nếu chàng dọn sạch cát và phục hồi tượng đài, ngai vàng sẽ thuộc về chàng.

Khi tỉnh dậy, Thutmose làm đúng như lời "thần phán", cho dọn cát, tu sửa và khắc dựng "Bia Giấc Mơ" giữa hai chân tượng để ghi lại sự kiện ấy. Đó không chỉ là hành động mang ý nghĩa tôn giáo hay chính trị, mà còn là một trong những ví dụ sớm nhất của việc con người chủ động bảo tồn và ghi chép về các di tích cổ xưa.

Những pharaoh sau này tiếp tục duy trì mối quan hệ đặc biệt với quá khứ. Amenemhat I, vị vua sáng lập Vương quốc Trung kỳ đã tái sử dụng các khối đá từ công trình cổ để xây dựng quần thể kim tự tháp tại Lisht, vừa mang tính thực tiễn, vừa thể hiện sự kết nối với truyền thống lâu đời.

Ramses II, Thutmose III hay Seti I đều từng trùng tu, khắc lại tên mình lên những công trình từ thời xa xưa. Vào thời kỳ Saite, tức thế kỷ 7-6 trước Công nguyên, khi các kim tự tháp cổ đã tồn tại hơn hai thiên niên kỷ, các pharaoh vẫn tổ chức trùng tu và phục dựng theo phong cách Vương quốc Cổ, nhằm khẳng định sự tiếp nối giữa họ với những vị vua đầu tiên của Ai Cập.

Dưới góc nhìn hiện đại, có thể nói người Ai Cập cổ đại đã có một ý thức lịch sử hiếm thấy. Họ hiểu rằng mình đang sống giữa tàn tích của những thế giới đã qua, và họ chủ động tương tác với chúng, không chỉ để bảo tồn mà còn để gắn kết bản thân với cội nguồn.

Dù đôi khi họ "bảo tồn" theo cách khác với tiêu chuẩn ngày nay, như mở lại mộ cũ, khắc lại tên pharaoh mới lên tượng cũ, hay chuyển vật liệu từ đền này sang đền khác thì những hành động đó vẫn thể hiện một thái độ tôn trọng và gắn bó với di sản.

Bên cạnh việc tu sửa vật chất, người Ai Cập cổ đại cũng có ý thức bảo tồn tri thức. Nhiều văn bản cổ cho thấy họ sao chép lại những tài liệu từ các triều đại trước, lưu trữ chúng trong thư viện và giảng dạy cho thế hệ sau. Các thư lại, những người có học thức đã đóng vai trò như những "nhà sử học" và "thủ thư" của nền văn minh, giúp truyền lại kiến thức qua hàng thế kỷ. Nhờ đó, các tư tưởng, tôn giáo, và nghệ thuật của Ai Cập được duy trì liên tục, tạo nên bản sắc bền vững chưa từng thấy trong lịch sử nhân loại.

Tất nhiên, khi dùng từ "khảo cổ học" để mô tả những hành động này, chúng ta chỉ đang mượn một khái niệm hiện đại. Người Ai Cập cổ đại không khai quật với mục đích nghiên cứu học thuật hay bảo tàng.

Mục đích của họ có thể là tôn giáo (để tôn vinh thần linh; chính trị) để khẳng định quyền kế thừa; hoặc để tái sử dụng nguồn lực sẵn có. Tuy nhiên, kết quả cuối cùng lại tương đồng với tinh thần khảo cổ: gìn giữ, khám phá và diễn giải quá khứ.

Điều khiến Ai Cập trở thành trường hợp đặc biệt là chiều dài lịch sử khổng lồ của nó. Một pharaoh sống vào thế kỷ 14 trước Công nguyên có thể nhìn thấy công trình được xây dựng cách đó hơn 1.000 năm, giống như người hiện đại đứng trước tàn tích La Mã. Chính sự liên tục này khiến người Ai Cập có thể "ghiên cứu" di sản của chính tổ tiên mình, hiểu được họ từng là ai, và bằng cách đó, định hình bản sắc cho thời đại của mình.

Cảm giác đứng giữa những tàn tích vĩ đại của cha ông dường như khiến các pharaoh vừa tự hào, vừa kính cẩn. Họ không chỉ xây dựng thêm những kỳ quan mới, mà còn là những người bảo tồn và diễn giải những gì đã tồn tại trước đó. Họ là "người gác cổng của ký ức", những người giúp cho nền văn minh Ai Cập không bị đứt đoạn, mà tiếp tục sống mãi qua từng triều đại.

Ngày nay, khi các nhà khảo cổ hiện đại khai quật những ngôi mộ hay đền đài, họ không chỉ tìm thấy dấu ấn của một nền văn minh cổ đại mà còn nhìn thấy cách chính người Ai Cập cổ đại từng nhìn lại quá khứ của họ.

Nói cách khác, mỗi tảng đá, mỗi dòng chữ khắc không chỉ là chứng nhân của thời gian, mà còn là lời kể kép, vừa của những người đã tạo nên Ai Cập, vừa của những người từng "khai quật" nó từ xa xưa.

Và có lẽ, chính điều đó khiến lịch sử Ai Cập trở nên độc đáo: một nền văn minh không chỉ được ghi nhớ bởi hậu thế, mà còn được chính con người của nó trân trọng, nghiên cứu và bảo tồn – hàng nghìn năm trước khi thế giới biết đến hai chữ "khảo cổ học".