Chim Hoatzin: 'quái vật' cổ đại của Amazon và danh hiệu loài chim hôi nhất hành tinh

Giữa rừng rậm Amazon rậm rạp, nơi ẩn giấu vô số sinh vật kỳ lạ chưa từng được khám phá hết, có một loài chim mang trong mình những đặc điểm khiến cả giới khoa học lẫn người quan sát phải kinh ngạc, đó chính là loài chim Hoatzin .

Với ngoại hình giống như loài chim cổ đại chưa kịp tiến hóa hết, cặp cánh có vuốt giống như sinh vật tiền sử, hệ tiêu hóa kỳ dị và mùi hôi không thể nhầm lẫn, Hoatzin không chỉ là một "hóa thạch sống" mà còn được mệnh danh là loài chim hôi thối nhất thế giới.

Hoatzin (tên khoa học Opisthocomus hoazin ) là cư dân cố hữu của những vùng nước lặng và rừng ngập mặn tại lưu vực sông Amazon.

Đây là loài chim duy nhất còn tồn tại trong một nhánh tiến hóa cổ đại tách biệt với phần còn lại của thế giới loài chim từ cách đây khoảng 64 triệu năm (không lâu sau khi khủng long tuyệt chủng).

Tổ tiên của nó có lẽ đã từng sống cùng thời với những loài bò sát khổng lồ, và cho đến ngày nay, Hoatzin vẫn giữ nhiều đặc điểm kỳ lạ, khiến nó như một "cỗ máy thời gian" của ngành điểu học.

Một trong những đặc điểm dị biệt nhất của Hoatzin chính là hệ tiêu hóa "có một không hai". Không giống bất kỳ loài chim hiện đại nào, Hoatzin sở hữu một dạ dày lên men hoạt động gần giống với dạ dày của bò.

Thay vì tiêu hóa thức ăn bằng enzyme hoặc axit như thông thường, chim Hoatzin lên men thực vật (chủ yếu là lá) bằng cách sử dụng hệ vi khuẩn đặc biệt nằm trong chiếc diều lớn nằm ngay dưới cổ họng. Quá trình này chậm đến mức mất tới 45 tiếng để tiêu hóa hết một bữa ăn.

Tuy nhiên, cái giá của hệ tiêu hóa phức tạp đó là một hậu quả không thể tránh khỏi: mùi hôi. Việc lên men tạo ra khí mê-tan cùng những hợp chất lưu huỳnh nặng mùi, và những tiếng ợ liên tục của Hoatzin không khác gì mùi... phân tươi.

Mùi này mạnh đến mức có thể đẩy lùi nhiều loài săn mồi, và cũng là lý do tại sao người dân bản địa Nam Mỹ thường gọi chúng là "chim thối", mặc dù cái tên này không mỹ miều nhưng hoàn toàn chính xác.

Khác với phần lớn các loài chim hiện đại, nơi chiếc diều chỉ là túi dự trữ tạm thời để mớm mồi cho con non, ở loài chim Hoatzin , diều đã tiến hóa trở thành một "buồng lên men" cỡ lớn, khiến phần ngực phình to dị dạng.

Kết quả là, loài chim này không còn nhiều không gian cho các cơ bắp cần thiết để bay phát triển, điều này khiến chúng bay rất kém, chỉ có thể thực hiện những cú bay ngắn, chủ yếu để chuyển từ cành cây này sang cành cây khác.

Trên mặt đất hay giữa những nhánh cây, chim Hoatzin thường di chuyển bằng cách nhảy hoặc trèo vụng về, một hành vi mà những chiếc vuốt ở cánh chim non phát huy tối đa tác dụng như một công cụ hỗ trợ leo trèo.

Những chiếc vuốt này cũng là điểm khiến Hoatzin đặc biệt trong thế giới chim. Khi mới nở, chim non có hai chiếc vuốt ở mỗi cánh, một đặc điểm cổ xưa mà gần như không còn tồn tại ở bất kỳ loài chim hiện đại nào.

Trong trường hợp bị rơi khỏi tổ, chim Hoatzin non có thể sử dụng móng vuốt để leo ngược lên cây, đây là một hành vi giống với những loài chim cổ đại như Archaeopteryx .

Dẫu vậy, không phải loài ăn thịt nào cũng sợ mùi hôi của loài chim Hoatzin . Một số kẻ săn mồi như chim ưng đen lớn ( Great Black Hawk ) hoặc chồn Tayra vẫn sẵn sàng đánh đổi sự khó chịu về mùi để có được bữa ăn đầy dinh dưỡng.

Tuy nhiên, nói một cách công bằng, phần lớn động vật săn mồi đều bỏ qua loài chim "bốc mùi" này, giúp chúng sinh tồn hiệu quả ở những khu vực hoang dã.

Vào năm 2024, một nghiên cứu di truyền quy mô lớn đã được thực hiện nhằm phân tích bộ gen của hơn 360 loài chim khác nhau để dựng lại cây phả hệ tiến hóa của các nhóm chim chính.

Tuy nhiên, chim Hoatzin cũng như sếu và một số loài chim biển đã không thể được xếp gọn vào bất kỳ nhóm họ hàng tiến hóa nào, khiến các nhà nghiên cứu thêm một lần phải đau đầu vì sự "lạc loài" quá đỗi rõ rệt của loài chim này.

Sự kết hợp giữa các đặc điểm nguyên thủy, cấu trúc sinh học dị thường, và lối sống kỳ quái khiến chim Hoatzin trở thành một trường hợp độc nhất vô nhị trong giới động vật có lông vũ.

Với vẻ ngoài như bước ra từ kỷ Phấn trắng và mùi hương khiến ai cũng phải nhăn mặt, Hoatzin là minh chứng sống động cho sự đa dạng và không ngừng biến hóa của tiến hóa sinh học.