Lạm phát ở Nhật Bản và câu chuyện doanh nghiệp thà phá sản chứ không tăng giá

Lạm phát đang trở thành vấn đề nóng hổi trên toàn cầu khi giá xăng tại nhiều nơi lên mức cao lịch sử. Trong khi đó việc Cục dự trữ liên bang Mỹ (FED) nâng lãi suất khiến giá đồng USD tăng mạnh cũng khiến nhiều nước lo lắng.

Tuy nhiên, Trung Quốc và Nhật Bản lại là 2 nước miễn nhiễm với đà tăng giá này. Trong khi Trung Quốc chịu ảnh hưởng bởi các chính sách điều hành kinh tế thì câu chuyện lạm phát Nhật Bản không tăng lại là do... văn hóa doanh nghiệp.

Cụ thể hơn, câu chuyện doanh nghiệp không muốn tăng giá sản phẩm nhằm giữ uy tín với khách hàng, văn hóa coi trọng thương hiệu, đặt khách hàng lên trên hết đã khiến nền kinh tế Nhật Bản lâm vào cảnh giảm phát cũng không xong mà lạm phát thì chưa tới.

Khách hàng là thượng đế

Câu chuyện đặt khách hàng lên trên hết vốn chẳng có gì lạ tại nhiều nước. Thế nhưng ở Nhật Bản, chúng được nâng tầm lên một loại văn hóa, thậm chí trở thành nghệ thuật kinh doanh với cái tên "Omotenashi". Tuy nhiên chính văn hóa tôn thờ khách hàng này lại đang khiến chính quyền Tokyo đau đầu để điều hành nền kinh tế trong thời buổi lạm phát hiện nay.

Một số chuyên gia cho rằng các công ty lâu năm của Nhật Bản cảm thấy biết ơn người tiêu dùng vẫn tin tưởng họ suốt những năm tháng khủng hoảng từ thập niên 1970 đến nay nên họ muốn giữ chữ tín, trong khi số khác thì cho rằng đây đơn giản là nghệ thuật kinh doanh.

Trong khi ở các quốc gia khác, doanh nghiệp thường chuyển chi phí tăng giá đầu vào như nguyên liệu, nhân công sang cho khách hàng thì trái lại ở Nhật Bản, các công ty lại sợ làm điều đó. Với văn hóa tôn thờ khách hàng, các doanh nghiệp không muốn tăng giá sản phẩm vì lo sợ bị mất hình ảnh thương hiệu, bị tẩy chay...

Rất nhiều sản phẩm tại Nhật Bản có mức giá giữ nguyên nhiều thập kỷ và nếu bị thay đổi, các công ty sẽ tổ chức hẳn một cuộc họp báo nhằm xin lỗi khách hàng về sự bất tiện này. Điển hình là vào năm 2016, hãng kem Agaki đã đăng hẳn video cúi gập người xin lỗi của Chủ tịch cùng toàn thể ban giám đốc điều hành vì đã tăng giá lên thêm...10 Yên, tương đương 2.000 đồng sau 25 năm giữ giá.

Để đối phó với lạm phát đầu vào trong khi muốn giữ giá, các công ty Nhật Bản thường cắt giảm chi phí nhân công hay mức lương của người lao động, hoặc buộc phải chấp nhận thua lỗ. Thậm chí ngay cả không bị trừ lương thì lao động Nhật cũng thường ít khi đòi tăng lương sau nhiều năm làm việc cho doanh nghiệp. Hệ quả là thay vì gia tăng lạm phát, hiện tượng giảm phát (giá cả đi xuống) lại xuất hiện.

"Tại Nhật Bản, tình trạng tăng giá hàng hóa nhập khẩu có thể dẫn tới giảm phát. Đó là lý do rất khó để tưởng tượng đến sự gia tăng lạm phát tại đây", chuyên gia kinh tế trưởng Masamichi Adachi của hãng UBS chi nhánh Tokyo nhận định.

Số liệu chính thức cho thấy chỉ số giá tiêu dùng (CPI) tại Nhật Bản đã tăng 2,5% trong tháng 4/2022 so với cùng kỳ năm trước, cao hơn cả mức mục tiêu 2,1% của Ngân hàng trung ương Nhật Bản (BoJ). Tuy nhiên nếu trừ đi yếu tố thực phẩm và năng lượng thì mức lạm phát thực tế chỉ tăng có 0,8% so với cùng kỳ năm trước.

Trước tình hình nhu cầu tiêu dùng yếu này, BoJ đã quyết định tiếp tục duy trì chính sách nới lỏng tiền tệ, giữ lãi suất ở mức siêu thấp (-0,1%) vốn đã được áp dụng từ năm 2016 bất chấp việc FED nâng lãi suất. Điều này đã đẩy đồng Yên xuống mức thấp nhất so với đồng USD trong 24 năm qua.

Về lý thuyết, đồng Yên thấp đáng ra phải làm tăng lạm phát thì lại tạo nên nguy cơ giảm phát như đã nói ở trên. Mặt khác, chính sách này lại góp phần tạo ra lợi nhuận từ thị trường nước ngoài của các công ty xuất khẩu. Ngoài ra, đồng Yên rẻ cũng hỗ trợ đắc lực cho sự hồi phục của ngành du lịch Nhật Bản, đặc biệt khi nước này đang chuẩn bị các bước để mở cửa hoàn toàn để đón khách du lịch nước ngoài.

Đặc biệt, việc duy trì chính sách tiền tệ "siêu lỏng" còn nhằm thúc đẩy kinh tế và tiêu dùng. Chính vì vậy mà các đời Thủ tướng Nhật Bản luôn kêu gọi các công ty hãy tăng lương cho lao động để khuyến khích chi tiêu.

Hiện một số doanh nghiệp tại Nhật Bản đã bắt đầu tăng giá sản phẩm nhưng mức lương thì lại chưa đi lên. Để đối phó tác động do giá cả tăng, chính phủ Nhật Bản đã đưa ra gói kích thích kinh tế bổ sung, trị giá 13.200 tỷ Yên, tương đương hơn 100 tỷ USD.

Gói kích thích này chủ yếu là hỗ trợ trực tiếp bằng tiền mặt cho người dân, ứng phó với giá dầu thô tăng cao, nâng trợ cấp cho doanh nghiệp nhập khẩu và phân phối xăng dầu lên mức 35 Yên/1 lít xăng và duy trì đến hết tháng 9/2022.

Ngoài ra gói kích thích này còn cung cấp các khoản vay lãi suất thấp cho các doanh nghiệp vừa và nhỏ, mục tiêu là tái cơ cấu các doanh nghiệp, hướng tới tăng lương cho người lao động.

"Thèm" lạm phát

Theo hãng tin Reuters, người Nhật không sợ hay thậm chí là "thèm" lạm phát. Minh chứng rõ nhất là những phản ứng của chính phủ về sự mất giá của đồng Yên cho thấy họ đang nhìn nhận vấn đề theo hướng tích cực. Việc đồng nội tệ mất giá có thể mang lại cơ hội cho Nhật Bản trong nhiều năm để có được mức lạm phát ổn định và đủ cao.

"Đồng Yên mất giá gây bất lợi cho ngân sách của các hộ gia đình ở Nhật Bản, nhưng nhìn vào toàn bộ nền kinh tế, hiệu ứng có lợi lại lớn hơn", chuyên gia kinh tế Masamichi Adachi của UBS Securities nhận định.

Tờ Financial Times nhận định ngoài văn hóa tôn thờ khách hàng thì một lý do nữa là nền kinh tế Nhật Bản cũng chưa hoàn toàn khôi phục so với trước đại dịch. Người dân nước này vẫn rất thận trọng dù đã được tiêm phòng đầy đủ nên các hoạt động du lịch, kinh tế vẫn chưa hoàn toàn trở lại bình thường, qua đó tác động đến tiêu dùng và kiềm chế được lạm phát.

Tuy vậy theo nhiều chuyên gia, nỗi ám ảnh suy thoái từ thập niên 1960-1970 cùng thói quen tiết kiệm mới là nguyên nhân chính góp phần khiến Nhật Bản "thèm" lạm phát. 

Như chúng ta đã biết, thời kỳ gần 20 năm từ năm 1955 đến năm 1973 là thời kỳ mà nền kinh tế Nhật Bản có tốc độ tăng trưởng rất cao. GDP thực tế theo giá so sánh hàng năm (năm gốc là 1965) của Nhật Bản trong thời kỳ này hầu hết đều có tốc độ tăng lên tới hai chữ số.

Nếu vào năm 1950, Tổng sản phẩm quốc nội (GNP) của Nhật còn nhỏ hơn của bất cứ nước phương Tây nào và chỉ bằng vài phần trăm so với của Mỹ thì đến năm 1960 nó đã vượt qua Canada, giữa thập niên 1960 vượt qua Anh và Pháp, năm 1968 vượt Tây Đức. Năm 1973, GNP của Nhật Bản bằng một phần ba của Mỹ và lớn thứ hai trên thế giới.

Tuy nhiên một loạt các cuộc khủng hoảng kinh tế diễn ra vào các năm 1973-1975, 1981-1982 và 1985-1986 do cú sốc dầu lửa cũng như đồng Yên lên giá đã giảm tốc tăng trưởng của Nhật Bản. Thế rồi cú sốc bong bóng thị trường đổ vỡ thập niên 1980-1990 đã làm nền kinh tế đình trệ kéo dài suốt nhiều thập niên với lạm phát ở mức thấp.

Chính những cú sốc này khiến người dân Nhật Bản ám ảnh, hạn chế chi tiêu, tích cực tiết kiệm, sống tối giản trong khi doanh nghiệp thì không chịu tăng lương. Hệ quả là tỷ lệ lạm phát suốt vài thập niên không đạt được mức mục tiêu của BoJ và đi kèm với đó là nguy cơ giảm phát.

Bởi vậy khi lạm phát bùng nổ trên thế giới hiện nay, Nhật Bản không những sợ mà còn hy vọng chúng sẽ làm bàn đạp để nền kinh tế này thoát khỏi ám ảnh suy thoái đã kéo dài nhiều thập niên. Phát biểu trước Quốc hội Nhật Bản, Thống đốc BOJ Haruhiko Kuroda nói rằng ông muốn tranh thủ sự mất giá của đồng nội tệ để tạo ra một "chu kỳ trong đó giá cả tăng vừa phải trong khi lợi nhuận doanh nghiệp, công ăn việc làm và tiền lương cải thiện".

Dẫu vậy, với văn hóa tôn thờ khách hàng và ngại đòi tăng lương như hiện nay thì chính phủ Nhật Bản vẫn còn chặng đường rất dài phải đi nữa.