Loài kền kền râu đã âm thầm cất giấu nhiều vật dụng của con người, bao gồm cả mũi tên nỏ và dép xăng đan thế kỷ 14

Trong thế giới hoang dã, hiếm có sinh vật nào để lại dấu ấn kỳ lạ như loài kền kền râu (Gypaetus barbatus). Với sải cánh rộng gần 2,75 mét, chúng là một trong những loài chim săn mồi lớn nhất châu Âu, đồng thời cũng là một trong những loài đặc biệt nhất: chúng cố ý nhuộm đỏ lông mình bằng bùn, ăn gần như chỉ toàn xương và trung thành với một tổ duy nhất suốt hàng trăm năm.

Và cũng thật bất ngờ là chính thói quen bền bỉ ấy đã biến chúng thành những "nhà lưu trữ" vô tình của lịch sử, tạo nên các "viên nang thời gian" chứa đựng dấu vết của cả con người và tự nhiên qua nhiều thế kỷ.

Hơn 100 năm sau khi kền kền râu tuyệt chủng cục bộ ở miền nam Tây Ban Nha, dấu tích của chúng vẫn còn bám chặt trên những vách đá hiểm trở thuộc dãy Sierra Nevada. Tại đây, nhóm khảo cổ học do Sergio Couto, thuộc Phòng thí nghiệm Khảo cổ học Văn hóa (MEMOLab) của Đại học Granada, đã bắt đầu một hành trình khám phá đầy gian nan: tìm hiểu xem những chiếc tổ cổ đại ấy ẩn chứa điều gì.

Couto và đồng nghiệp đã phải lần theo nhật ký của các nhà thám hiểm thế kỷ 18-19, khảo sát những bức ảnh đen trắng cũ và đến gặp người dân địa phương: những cụ ông, cụ bà gần 80 tuổi vẫn còn nhớ như in những câu chuyện về loài chim "ăn xương" kỳ lạ này.

Sau nhiều năm miệt mài, họ đã định vị được 12 tổ kền kền cổ. Khi được mang vào phòng thí nghiệm và phân tích từng lớp trầm tích, các nhà khoa học ngỡ ngàng trước kho báu mà loài chim vô tình để lại.

Tổng cộng, 2.483 hiện vật được phát hiện và lập danh mục. Phần lớn là xương của các loài móng guốc dê núi, cừu, bò - phản ánh chế độ ăn uống đặc trưng của loài chim này và bức tranh sinh thái của vùng núi qua nhiều thế kỷ. Nhưng điều gây kinh ngạc là gần 10% trong số đó không thuộc về tự nhiên, đó là những di vật của con người.

Những chiếc tổ cổ trở thành "bảo tàng ngoài trời" lưu giữ vô số mảnh vụn của đời sống xưa: 129 mảnh vải, 72 mảnh da, cùng hàng chục vật dụng đan từ cỏ esparto, loại cây dại dai và nhiều xơ phổ biến trên bán đảo Iberia. Có những đoạn dây thừng, mảnh rổ, phần còn sót lại của chiếc súng cao su, và thậm chí là cả một đôi dép xăng đan thô sơ - loại "giày dùng một lần" mà người đi núi thời đó mang để vượt qua những con đường đá sắc nhọn.

Kết quả định tuổi bằng carbon cho thấy đôi dép ấy đã tồn tại khoảng 674 năm, tức là có từ thế kỷ 14, khi Vương quốc Granada còn hưng thịnh và phần lớn châu Âu vẫn chìm trong thời Trung Cổ.

Một phát hiện khác khiến các nhà nghiên cứu không khỏi kinh ngạc là mũi tên nỏ bằng sắt, tàn tích của một loại vũ khí uy lực từng được sử dụng phổ biến trong thời trung cổ. Không ai biết vì sao nó lại nằm trong tổ chim: có thể con kền kền nhặt được từ xác một con vật bị săn bắn, hoặc đơn giản chỉ vì nó lầm tưởng cây nỏ gãy là một cành gỗ hợp để bổ sung vào tổ.

Những vật dụng ấy, dù bị chim mang đi trong vô thức, nay lại trở thành nhân chứng cho đời sống của con người trên dãy Sierra Nevada hàng trăm năm trước.

Các nhà khoa học gọi hiện tượng này là "tác nhân taphonomic", tức là khi một sinh vật vô tình thay đổi hồ sơ khảo cổ học bằng hành vi tự nhiên của nó. Kền kền râu, với bản năng nhặt nhạnh và thói quen làm tổ trong hang đá khô ráo, đã tạo ra những kho lưu trữ tự nhiên có điều kiện bảo quản lý tưởng.

Trong bóng tối mát mẻ của hang động, xương, da, vải và cả vỏ trứng chim được giữ nguyên trạng qua hàng thế kỷ. Những lớp trầm tích ấy kể lại câu chuyện về sự biến đổi của môi trường, về những đàn thú hoang xen lẫn gia súc nuôi, và cả mối liên hệ gắn bó giữa con người - động vật - núi rừng.

Với giới khảo cổ, các tổ kền kền này không chỉ là hiện tượng tự nhiên mà là "bảo tàng dân gian" có giá trị hiếm có. Những vật dụng đan từ cỏ esparto chẳng hạn, phản ánh truyền thống thủ công đã tồn tại hàng nghìn năm trên bán đảo Iberia, từ thời những cộng đồng nông nghiệp đầu tiên.

Cùng với mảnh vải, mảnh da, mũi tên hay đôi dép, tất cả hợp thành bức tranh sinh động về cuộc sống thường nhật của những người dân vùng núi xa xôi, những con người bình dị mà lịch sử ít khi ghi tên.

Nhưng không chỉ dừng lại ở khía cạnh lịch sử, phát hiện này còn mở ra hướng nghiên cứu quan trọng cho bảo tồn sinh học. Bằng việc phân tích các mảnh xương và vỏ trứng, các nhà khoa học có thể xác định chế độ ăn của loài kền kền trong quá khứ, cũng như mức độ ảnh hưởng của chất ô nhiễm như thuốc trừ sâu tới khả năng sinh sản của chúng.

Đây là thông tin quý giá trong bối cảnh châu Âu đang nỗ lực phục hồi quần thể kền kền râu, loài chim từng được xem là biểu tượng của những đỉnh núi hoang dã.

Hiện nay, nhiều chương trình tái du nhập kền kền râu đang được triển khai ở Tây Ban Nha, Pháp, Thụy Sĩ và dãy Alps. Kết quả khảo cổ từ Sierra Nevada đã cung cấp cho các nhà bảo tồn một "bản thiết kế sinh thái" về những gì loài chim này cần để tồn tại từ loại thức ăn, điều kiện khí hậu, cho đến địa hình phù hợp.

Nói cách khác, những gì một con kền kền râu vô tình nhặt nhạnh cách đây 700 năm giờ đang góp phần định hình tương lai của chính loài chúng.

Ít ai ngờ rằng giữa những vách đá hoang vu ấy, một loài chim ăn xương lại có thể trở thành người kể chuyện cho cả quá khứ của con người. Những chiếc tổ xưa, từng là nơi ấp trứng và nuôi con, giờ đây trở thành kho tư liệu độc nhất, nơi thời gian, tự nhiên và văn hóa giao hòa trong im lặng.

Và có lẽ, trong từng mảnh xương hay sợi vải còn sót lại, vẫn vang vọng đâu đó tiếng gió của Sierra Nevada, nơi kền kền râu từng tung cánh trên bầu trời châu Âu suốt nhiều thế kỷ.